ضرورت و اهميت آينده‌انديشي ارتباطي در ايران
اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:
[22 Mar 2004]
[ دکتر کاظم معتمدنژاد]
پنجشنبه ۲۸ اسفند ۱۳۸۲
آينده‌انديشي، در طول تمدن بشري هميشه مورد توجه انديشمندان بوده است و به شيوه‌هاي گوناگون در آثار فكري آنان انعكاس يافته است. در اين زمينه، معمولاً دو رويكرد خاص آينده‌انديشي، از يكديگر تفكيك مي‌شوند. يك نوع آن، «آينده‌انديشي تخيلي ـ فلسفي» و نوع ديگر آن «آينده‌انديشي تاريخي ـ فلسفي» است. نمونه‌هاي نوع اول را مي‌توان در آثار برخي از متفكران غربي، همچون «جمهوري» افلاطون، «آرمان‌شهر» سنت توماس‌مور، «دنياي پوياي نوين» آلدوس هاكسلي و «1984» جرج اورول و همچنين در آثار بعضي از متفكران ايراني و اسلامي و به ويژه، درباره «مدينه فاضله» جست‌وجو كرد. نمونه‌هاي نوع دوم هم در آثار بعضي از فلاسفه تاريخ مانند «مقدمه» ابن‌خالدون، «ملاحظاتي درباره انقلاب فرانسه» تأليف ادموند بورك، «دموكراسي در آراء» اثر معروف آلكسي دوتوكويل، «انحطاط غرب» نوشته اوسوالد اشتنبگلر و «مطالعه‌اي در تاريخ» اثر مشهور آرنولدت وين‌بي، انعكاس يافته‌اند.
در زمينة نقش ارتباطات نوين در ايجاد جوامع آرماني و تأثير خاص آن در بهبود شرايط زندگي انساني نيز در دو قرن اخير، آينده‌انديشي‌هاي متعددي انجام گرفته است، كه در بسياري از آنها شيفتگي‌هاي فراواني راجع به فرا رسيدن «عصر اطلاعات» تأثير «انقلاب ارتباطات» و عملكردهاي فن‌آوري‌هاي نوين اطلاعات و ارتباطات در توسعة اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي، گسترش دموكراسي و حفظ صلح و امنيت جهاني، ابراز شده‌اند.
نخستين طرح برنامه‌ريزي آينده‌انديشي ارتباطي در ايران
اولين مطالعاتي كه در مورد آينده‌انديشي ارتباطي در ايران صورت گرفته‌اند، از سوي «پژوهشكده علوم اجتماعي و توسعه ايران»، كه با همكاري سازمان راديو ـ تلويزيون ملي ايران و سازمان برنامه وقت و به مديريت دكتر مجيد تهرانيان تأسيس شده بود، سازماندهي شده بودند. در اين زمينه، در سال 1347، طراحي موسوم به «پروژه برنامه‌ريزي آينده‌انديشي ايراني: هدف‌ها، شكل‌گيري، روش‌شناسي و برنامة زماني به منظور پيش‌بيني فعاليتهاي آينده‌سازمان راديو، تلويزيون ملي ايران، تهيه و تدوين گرديد و به موازات آن، در كل اين سال‌ها يك همايش بين‌المللي راجع به توسعه ارتباطات، در مشهد تشكيل شد و در سال 1357 هم همايش ديگري در همين مورد و با تأكيد بر آينده‌انديشي ارتباطي، در شيراز ترتيب يافت. همزمان با اين كوشش‌ها، مدير پژوهشكده ياد شده و همكاران وي، با توجه به برنامه‌هاي آينده‌انديشي ارتباطي مورد‌نظر، فصل مربوط به توسعة ارتباطات در برنامه ششم عمراني كشور را كه بايد از سال 1356 به اجرا گذاشته مي‌شد، نيز تدوين كردند، كه با فرا رسيدن رويدادهاي پرسشنامه انقلاب اسلامي و پيروزي انقلاب به اجرا گذاشته نشد. (1)
مسئلة آينده‌انديشي ارتباطي در دوره پس از انقلاب اسلامي
ضرورت توجه به مطالعات و تحقيقات جامع ارتباطي براي انديشي و تحقق هدف‌هاي توسعه ملي و كمك به سياست‌گذاري‌ها و برنامه‌ريزي‌هاي مملكتي، كه در دهه‌هاي اخير در كشورهاي پيشرفتة جهان و برخي از ممالك در حال توسعه به اجرا در آمده‌اند، در دوره پس از پيروزي انقلاب اسلامي به دنبال پايان جنگ عراق عليه ايران، مطرح شد.
گروه علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبايي، در سال 1369، پس از ايجاد «مركز مطالعات و تحقيقات رسانه‌ها» از طرف معاونت مطبوعاتي و تبليغاتي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، به موازات همكاري‌هاي آموزشي و پژوهشي با اين مركز، در ارائة يك پيش طرح پژوهشي، براي تحقيق جامع دربارة ارتباطات، پيشقدم شد و در نخستين سمينار بررسي مسائل مطبوعات ايران، كه در اسفندماه همان سال با همكاري اين گروه و مركز مطالعات و تحقيقات رسانه‌هاي در تهران برگزار شد، نيز آن را مطرح كرد. (3)
دو سال بعد، به مناسبت برگزاري «كنفرانس كاربرد تحقيقات اجتماعي، اقتصادي (و ارتباطي) در برنامه‌هاي توسعه» كه در دي ماه 1371 از سوي معاونت پژوهشي دانشگاه علامه‌طباطبايي، برگزار شد، مجموعة چند مقاله مراجع به ارتباطات و توسعه از طرف اعضاي گروه علوم ارتباطاتي اين دانشگاه ارائه گرديد كه در ميان آنها مقدمة مقاله‌اي درباره «ارتباطات توسعه و توسعة ارتباطات در ايران» به «آينده‌انديشي ارتباطي» جاذبه‌هاي ارتباطات و دگرگوني‌هاي ملي و بين‌المللي اختصاص داده شده بود. در آغاز مقدمه مذكور، در مورد جايگاه ارتباطات در برنامه‌هاي توسعه ملي، چنين گفته شده است:
« ... مقام ارتباطات در سياست‌گذاري‌ها و برنامه‌ريزي‌هاي توسعة ملي از دو جهت شايان توجه است. وسايل و امكانات گوناگون ارتباطي، از يك‌سو جزء عوامل آگاهي‌دهي و هماهنگ‌سازي و سازماندهي مورد‌نظر در ارائه و اجراي طرح‌هاي مختلف توسعه بشمار مي‌روند و در جلب خودياري‌ها و مشاركت‌هاي عمومي براي تأمين نتايج مطلوب آنها نيز تأثير تعيين‌كننده دارند و از سوي ديگر، خود به عنوان شاخص‌هاي توسعه، مانند درآمد ملي، سطح سواد عمومي و همچنين جزء زمينه‌هاي اصلي توسعه، مثل كشاورزي، صنعت، آموزش و بهداشت، در برنامه‌هاي توسعة ملي، جاي ممتازي دارند و به همين لحاظ، براي پيشرفت و گسترش آنها در كنار زمينه‌هاي مهم ديگر توسعه، برنامه‌ريزي عالي ويژه‌اي در نظر گرفته مي‌شوند. به اين گونه، «ارتباطات توسعه و توسعه ارتباطات» برنامه‌ريزي‌هاي ملي، لازم و ملزوم يكديگرند ...»
در پايان مقدمه ياد شده نيز به ضرورت واقع بين هر مصلحت‌انديشي و اهميت آينده‌انديشي در زمينه ارتباطات و توسعه، تأكيد گرديده‌است:
«جاذبه‌هاي تازه تكنولوژي‌هاي نوين ارتباطي، به ويژه برنامه‌هاي تلويزيون از طريق پخش مستقيم ماهواره‌اي و ترويج نظريه‌هاي خوشبينانه در مورد كاربردهاي مثبت ارتباطات، كه در دهه‌هاي گذشته با سخن گفتن از «دهكده جهاني»، «انقلاب الكتروني» و «موج سوم» و در سال‌هاي اخير، با تأكيد بر فرا رسيدن عصر «فرانوگرائي» و «جامعة اطلاعاتي»، عرضه شده‌اند نيز شايان توجه‌اند و اهميت تأثيرگذاري‌ها و حساسيت‌انگيزي‌هاي آنها، ايجاب مي‌كند كه با واقع‌بين و مصلحت‌انديشي و آينده‌انديشي مورد‌نظر قرار گيرند و به كاربردهاي مثبت ارتباطات براي توسعه ملي و سياست‌گذاري‌ها و برنامه‌ريزي ارتباطي، لطمه نزنند ...»
بخش يكم مقاله، به مباني نظري توسعه بخشي از ارتباطات و بخش دوم آن به پيشينه‌ها و زمينه‌هاي تحقيق در ارتباطات و توسعه (پژوهش درباره ارتباطات در خدمت توسعه و پژوهش در مورد پيشرفت و گسترش ارتباطات)، اختصاص يافته است و در بخش سوم آن، جايگاه ممتاز ارتباطات در برنامه‌هاي توسعه ملي، طرف توجه واقع شده است و در بخش چهارم مقاله دربارة «سياست‌گذاري ملي ارتباطات» مخصوصاً خاطر نشان شده است: « ... آينده‌انديشي ارتباطي ايجاب مي‌كند كه در كنار پژوهشهاي مربوط به «ارتباطات و توسعه» و «توسعه ارتباطات» و برنامه‌ريزي براي كاربرد ارتباطات در كمك به تحقق هدف‌هاي توسعه و همچنين پيشرفت و گسترش وسايل و تكنولوژي‌هاي ارتباطي، به سياست‌گذاري ملي ارتباطات نيز توجه خالي مبذول شود ...» در اين بخش مخصوصاً تأكيد گرديده است كه « ... به سبب نياز مبرم كشور به هماهنگي و كارايي هر چه بيشتر فعاليت‌ها و عملكردهاي ارتباطي، توجه به تدوين و تصويب مجموعه همگون اصول سياست‌هاي ملي ارتباطات، براساس آينده‌انديشي‌هاي ارتباطي و انجام پژوهشهاي جامع ارتباطات و مقتضيات برنامه‌ريزي توسعه، بسيار ضروري است ...»
در نتيجه‌گيري فعالانه مذكور، با عنوان «واقعيت‌هاي كنوني ارتباطات و چشم‌اندازهاي آينده» نيز ضمن تكيه ضرورت‌هاي آينده‌انديشي ارتباطي، از لزوم تأسيس يك «مركز هماهنگي فعاليت‌ها و سازمان‌هاي ارتباطات كشور» سخن به ميان آمده است:
« ... با توجه به ضرورت‌هاي آينده‌انديشي ارتباطي، مي‌توان نتيجه گرفت كه در موقعيت حساس كنوني، با در نظر گرفتن مقتضيات توسعه و پيشرفت كشور و حفظ هويت و استقلال فرهنگي آن در عرضه سلطه جهاني سرمايه‌داري، بايد شرايطي فراهم شوند تا بتوان از امكانات ارتباطي براي نيل به هدف‌هاي ملي، حداكثر بهره‌برداري را به عمل آورد. مطالعه درباره فعاليت‌ها و سازمان‌هاي ارتباطي مختلف، مشخص مي‌سازد كه كوشش‌ها و خط مشي‌هاي آنها در زمينه‌هاي اختصاصي مربوط به هم و همچنين در زمينه كلي ارتباطات كشور، از هماهنگي‌هاي لازم برخوردار نيستند و به خوبي نمي‌توانند نقش خود را در تحقق هدف‌ها و آرمان‌هاي ملي و اجراي سياست‌هاي عمومي جمهوري اسلامي ايران، ايفا كنند.
توجه بيشتر به مطالعات و تحقيقات ارتباطي و سياست‌گذاري‌ها و برنامه‌ريزي‌هاي ملي ارتباطات، از لوازم اصلي موفقيت در آينده‌انديشي‌هاي ارتباطي است. در اين زمينه، ايجاد يك «مركز هماهنگي فعاليت‌ها و سازمان‌هاي ارتباطات كشور» كه با استفاده از اختيارات قانوني خود، بتواند كوشش‌هاي پژوهشي و سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي ارتباطي براي در نظر گرفتن چشم‌اندازهاي آينده ارتباطات در صحنه داخلي و عرصه جهاني، مورد حمايت قرار دهد و بر عملكردها و كاربردهاي ارتباطات، نظارت هماهنگ‌كننده داشته باشد. براي از ميان بردن دشواري‌ها و ناهماهنگي‌هاي كنوني و آماده ساختن سازمان‌ها و مؤسسات اداره‌كننده امور ارتباطي، براي ايفاي نقش واقعي آنها و كمك به توسعه و پيشرفت كشور سودمند خواهد بود ...» (4)
همايش علمي ايران و جامعه اطلاعات در سال 1400 هجري شمسي
يكي از آخرين كوشش‌هاي مربوط به آينده‌انديشي ارتباطي در ايران «همايش علمي ايران و جامعه اطلاعاتي در سال 1400 هجري شمسي» بود، كه در آذرماه سال 1381، در چارچوب برنامه‌هاي مركز پژوهشهاي ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبايي به وسيله معاونت پژوهشي اين دانشگاه برگزار شد.
همايش مذكور، با توجه به ضرورت تدارك برنامه پژوهشي جامع آينده‌انديشي ارتباطي ايران و كمك به آمادگي دولت براي شركت در «كنفرانس عالي سران جهان دربارة جامعة اطلاعاتي»، كه در دسامبر 2003 (آذرماه 1382) از سوي سازمان ملل متحد در ژنو، برگزار شد، تشكيل گرديد.
ـ هدف اين همايش در سطح ملي، بررسي و ارزيابي توانايي‌ها و آمادگي‌هاي ايران براي هماهنگي با روند پرشتاب رايانه‌اي‌سازي كشورها و حركت به سوي جامعه اطلاعاتي و تهيه مقدمات ضروري براي پژوهشگري، سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي بلند‌مدت راجع به كاربرد ارتباطات و اطلاعات در زمينه‌هاي توسعه اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي كشور بود.
براي ذيل به هدف، شناخت بهتر ماهيت، وضعيت و ابعاد دگرگوني‌هاي فن‌آوري اطلاعات و ارتباطات، در جهت توسعه زير‌ساخت‌هاي ارتباطي و اطلاع‌رساني و همچنين گسترش كمي و كيفي محتواي داده‌ها، برنامه‌ها و پيام‌هاي مورد انتقال و استفاده از آنها، به منظور پيشبرد برنامه‌هاي توسعه ملي و تقويت همكاري‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي، از اهميت ويژه‌اي برخوردار بود.
ـ در سطح بين‌المللي، هدف اين همايش، كمك به هماهنگي و همكاري مطلوب ايران با گرايش اخير جامعه جهاني در جهت نيل به ديدگاه‌ها و خط‌مشي‌هاي مشترك تمام كشورها درباره «جامعه جهاني» و چگونگي كاربرد فن‌آوري‌هاي نوين اطلاعات و ارتباطات در راه توسعه ملي، مقابله با فاصله عميق سطح توسعه ارتباطي و اطلاعاتي كشورهاي پيشرفته و كشورهاي فقير و به ويژه كاهش «فاصله ديجيتال» موجود بين اين كشورها و نيز در داخل تمام كشورها بود. به همين لحاظ، در برنامه همايش، به تدارك مقدمات شركت هيأت بلند‌پايه دولت، براي شركت در نخستين «كنفرانس عالي سران جهان دربارة جامعه اطلاعاتي»، كه مهم‌ترين گردهمايي ارتباطي بين‌المللي تاريخ معاصر شناخته مي‌شود، توجه خاصي معطوف گرديد.
آينده‌انديشي ملي در عصر اطلاعات و جامعه اطلاعاتي؛ ايران و كنفرانس عالي سران جهان درباره جامعه اطلاعاتي؛ جامه اطلاعاتي و آموزش نوين؛ ارتباطات، اطلاعات الكتروني و نهادهاي سياسي و اداري آينده؛ حقوق ارتباطات الكتروني و فن‌آوري‌هاي نوين اطلاعات؛ جامعه‌هاي اطلاعاتي و زمينه‌هاي توسعه ملي؛ ارتباطات اجتماعي و روابط بين‌المللي و نيز گفت‌و‌گوي تمدن‌ها از جمله محورهاي اين همايش بود.
****
آينده‌انديشي و سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي ارتباطي ملي، به صورت صحيح و مؤثر آنها، مستلزم آن است كه در سازماندهي و مديريت فعاليتهاي مختلف ارتباطات، مخصوصاً در زمينة همگرايي ارتباطات جمعي سمعي و بصري (راديو و تلويزيون)، ارتباطات دور و ارتباطات كامپيوتري، هماهنگي و همكاري برقرار باشد. در حالي كه در اين مورد، تحت تأثير تشكيلات و شيوه‌هاي اجرايي ناموزون باقي مانده از گذشته، رويه‌ها و خط‌مشي‌هاي متفاوت، اجرا مي‌شوند. به عنوان مثال، در زمينه ارتباطات كامپيوتري و آنفورماتيك، به لحاظ كاربردها و نظارت‌ها، در 3 سازمان جداگانه (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي و وزارت ارتباطات و فن‌آوري تصميم‌گيري و خدمات‌رساني مي‌شود. همچنين در زمينه استفاده از شبكه‌هاي اطلاع‌رساني جهاني، سازمان‌هاي متمايز، و شوراي عالي اطلاع‌رساني، فعاليت مي‌كنند. در صورتي كه از پيش، بر مبناي پژوهشهاي تخصصي در مورد كاربردهاي آنفورماتيك و تله‌ماتيك و تصويب مقررات خاص آنها، تعيين چگونگي استفاده مطلوب در اين زمينه، امكان‌پذير بود. بنابراين انجام مطالعات و تحقيقات تخصصي براي ايجاد هماهنگي در سازماندهي فعاليتهاي ارتباطي نيز ضروري است.
علاوه بر مسائل فوق، با توجه به شرايط بين‌المللي، به سبب روند سريع «جهاني‌سازي ارتباطات» كه از مقتضيات خاص سرمايه‌داري براي يكپارچگي فعاليتهاي اقتصادي در سرتاسر كره‌زمين، سرچشمه گرفته است و در همين جهت، به ترويج سياست‌ها و خط‌مشي‌هاي خاص «مقررات‌زدايي» و «خصوصي‌سازي» در اكثر كشورهاي دنيا، منتهي شده است، بايد به پژوهشهاي ارتباطي بين‌المللي، براي شناخت كامل آخرين تحولات ارتباطات جهاني و تأثيرهاي احتمالي منفي يا مثبت آنها در عملكردهاي ارتباطي داخلي نيز توجه داشت و به اين طريق، هدف‌هاي جمهوري اسلامي ايران در جهت منافع و مصالح ملي را مورد حراست قرار داد. در همين زمينه، اهميت مطالعات و تحقيقات ويژه منطقه‌اي، در چارچوب همبستگي‌هاي كشورهاي عضو كنفرانس اسلامي و سازمان «اكو» و نظاير آنها هم شايان توجه است.
منابع:
1. Prospective Planing Project of the Iranian National Radio Television: purpose, desing, methology, Gim etall.
Hakimzadeh, farhad and donald meals
Tehran: National Iranian reddio television, 1975.
An International survey of the futures of Broadcasting. Majid Tehranian et all. (eds) communication policy for national Development:
Acomparative perspective. London:
Routledge 8 Kegan, 1977. PP 92-106.
Sallari, Behrouz and The Future of Communication technologies. Tehran:
Iran Gommunication 8 Development Institute, 1976
2ـ معتمدنژاد، دكتر كاظم. رئوس كلي پيش‌طرح تحقيق جامع درباره ارتباطات در ايران. تهران: مركز مطالعات و تحقيقات رسانه‌ها، معاونت مطبوعاتي و تبليغاتي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، خرداد 1369
3ـ معتمدنژاد، رؤيا. «دولت تازه و ضرورت انجام پژوهشهاي ملي ارتباطي: نقش خاص كميسيون‌ها و كميته‌اي از سوي پارلمان‌ها و براي مطالعه و تحقيق در زمينه هاي مختلف ارتباطات» رسانه‌ها. سال هشتم، شماره 2، تابستان 1376، صفحات 2 تا 9.
4ـ معتمدنژاد. كاظم. «ارتباطات توسعه و توسعة ارتباطات: نقش ارتباطات در پيشبرد برنامه‌هاي توسعه‌هاي و اهميت برنامه‌ريزي براي توسعه ارتباطي. مجموعه مقالات كنفرانس كاربرد تحقيقات اجتماعي، اقتصادي، و (ارتباطي) در برنامه‌هاي توسعه. تهران: انتشارات دانشگاه علامه‌طباطبايي 1357. صفحات 216 تا 224
5ـ خلاصه مقاله‌هاي همايش علمي ايران و جامعه اطلاعاتي در سال 1400 هجري شمسي: 25ـ28 آذر 1381 تهران: دانشگاه علامه‌طباطبايي. 1381
مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:
منبع: ايران و جامعه اطلاعاتي
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان