خلاصه و بررسی کتاب: اطلاعات و ارتباطات جهانی، مرزهای نو در روابط بین الملل

اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:

کتاب " charset="utf-8" dir="rtl" style="text-align:right">

Twitter

Google

Yahoo

Delicious

بالاترین

دنباله

[19 Dec 2008]   [ محمد سروی]

کتاب "اطلاعات و ارتباطات جهانی، مرزهای نو در روابط بین الملل" تالیف "پروفسور حمید مولانا"است، که آن را نشر کتابدار به چاپ رسانده است. این انتشاراتی کتابهای "جریان بین المللی اطلاعات" و "گذر از نوگرایی" را نیز به چاپ رسانده بود. دیدگاهی که این کتاب سعی در تبیین آن دارد، آن است، که به طور کلی جامعه جهانی و به خصوص روابط بین المللی تنها می تواند از راه بررسی پیام ها و تسهیلات ارتباطی وابسته به آن،درک و دریافت شود. دیدگاه دیگر آن است، که روابط بین الملل، در میان اجزاء سازنده خویش، پدیده ای بیش از روابط سیاسی و مناسبات اقتصادی به شمار می رود. فرهنگ و ارتباط، جنبه های بنیانی این فرآیند است و باید در کانون مطالعات ارتباطات بین الملل قرار گیرد. این کتاب در ۱۲ فصل تنظیم شده است...
معرفی منابع و موسسات > کتاب



کتاب "اطلاعات و ارتباطات جهانی، مرزهای نو در روابط بین الملل" تالیف "پروفسور حمید مولانا"است، که آن را نشر کتابدار به چاپ رسانده است. این انتشاراتی کتابهای "جریان بین المللی اطلاعات" و "گذر از نوگرایی" را نیز به چاپ رسانده بود. دیدگاهی که این کتاب سعی در تبیین آن دارد، آن است، که به طور کلی جامعه جهانی و به خصوص روابط بین المللی تنها می تواند از راه بررسی پیام ها و تسهیلات ارتباطی وابسته به آن،درک و دریافت شود. دیدگاه دیگر آن است، که روابط بین الملل، در میان اجزاء سازنده خویش، پدیده ای بیش از روابط سیاسی و مناسبات اقتصادی به شمار می رود. فرهنگ و ارتباط، جنبه های بنیانی این فرآیند است و باید در کانون مطالعات ارتباطات بین الملل قرار گیرد. این کتاب در ۱۲ فصل تنظیم شده است، که عبارتند از:

1 . سیاست جهانی در حال گذار: مرزهای نو در روابط بین الملل
2. جریان بین المللی اطلاعات: چارچوب بازکاوی
3. اخبار و آرا: طراحی محیط نمادین جهان
4. سخن پراکنی جهانی: تصویرهای ملی و بین المللی
5. صنعت فرهنگی: از کتاب تا رایانه
6. اقتصاد سیاسی اطلاعات: جریان های فراملی اطلاعات
7. معاملات بین المللی: سیاحت و جهانگردی
8. حرکت انسانی بین مرزهای بین المللی: ارتباطات میان فرهنگی
9. فن آوری اطلاعات: توسعه سایت ها و نظام های ارتباطی
10. ارتباطات و توسعه: نظام های نو
11. پژوهش در ارتباطات بین المللی: از عملگرایی تا پسانوگرایی
12. انقلاب ناتمام: بحران های عصر ما

عنوان اصلی کتاب عبارت است از:
" Global Information and World Communication; New Frontiers in International Relations"
نویسنده: پروفسور حمید مولانا
مترجمان: اسد ا... آزاد، محمد حسن زاده و مریم اخوتی
ناشر: نشر کتابدار
نوبت و سال انتشار: اول ۱۳۸۴
تعداد صفحات: ۳۳۴
قیمت: ۳۵۰۰۰ ریال
خلاصه فصل های این کتاب در اینجا ذکر شده است.

فصل اول

سیاست جهانی در حال گذار: مرزهای نو در روابط بین المللی

برای "ابن خلدون" برقراری جامعه جهانی تنها زمانی می توانست برقرار شود، که "عدالت" به صورت عاملی با تأثیرگذاری سلبی، مانع بلعیدن عناصر توسط یکدیگر می شد.از نظر "ابن‌خلدون" انسان در مرکز جهان قرار داشت و تمام سعی او تلاشی ناتمام برای درک و دریافت جامعه انسانی بود.

بر این اساس شکل گیری دانش جدیدی به نام مطالعه "روابط بین الملل" در سیر تاریخ تکامل خود و با توجه به پیچیده تر شدن جامعه جهانی، مقوله ای قابل تأمل است. این دانش در ابتدا صرفاً شرح تاریخ سیاسی میان دولت ها بود. اما امروزه به اقتضای تغییرات حادث شده در بطن جوامع، به نمونه های مبتنی بر نظام ها و بازی‌ها، معامله و مذاکره، راهکارها و تصمیم گیری ها و .. و در نهایت به صورت رشته ای تحلیلی و همه جانبه درآمده است. اصطلاحات جدیدی مانند "جامعه بین الملل" و "نظام بین الملل"، بازخورد نگاهی متفاوت به این رشته است.

در سیر تاریخی که به تکوین این رشته منجر شده است، می توان سنت های فکری زیر را مشاهده کرد:

1- مرحله "آرمان گرا" ی مطالعات روابط بین الملل: این مرحله در غرب و در سنت آزادیخواهانه ی آنگلوساکسون و در دوره زمانی بعد از جنگ جهانی دوم شکل گرفت و به مدت یک دهه به عنوان پارادایم غالب مطالعات روابط بین الملل حاکم بود، که رهیافتی تاریخی و قانونی نسبت به مطالعه موارد مورد بررسی اتخاذ کرده بود.

2- رهیافت منتج از نظریات "کارل مارکس" و "لنین". این سنت فکری به تبیین قدرت سیاسی، علل جنگ و مناقشه و کل روابط بین الملل بر مبنای نیروهای اقتصادی و تحت عنوان کلی "عنصر زیربنایی" متکی بود.

3-سنت "واقع گرا ". این سنت تا حد زیادی محصول مستقیم جنگ جهانی دوم بود، که با نقد نگاه مبتنی بر آرمان گرایی، تلاش خود را معطوف به مرز کشی میان "واقعیت" و "آرزوها" می کرد و مبتنی بر دیدی "رئالیستی" براساس ساز و کارهای قدرت در کنش و واکنش میان کشورهای مختلف بود. تلاش آن در راستای تبیین "هست‌ها" در مقابل "بایدها" بود.

این سنت های فکری و نحله های فکری منتج از آنها، دارای چندین وجه مشترک هستند. این ها عبارتند از:
1. آن ها مبتنی بر دیدی سیاسی یا اقتصادی و یا ترکیبی از این دو در روابط بین الملل هستند.
2. آن ها حکومت ملی را به مثابه حکومت سیاسی می دانند.
3. آن ها عناصر ارتباطی و فرهنگی را تابعی از ساختارهای کلان سیاسی، اقتصادی و تکنولوژیک می دانند.
4. آن ها به رده بندی "روابط بین الملل" با علوم طبیعی و زیست شناختی گرایش دارند.
5. دیدگاه آنها مبتنی بر دید "سمعی" ، "عینی" و "سنجش پذیر" بر عناصر است.

در حالت کلی نمی توان از رهیافت یکه و جهان شمولی در مطالعات روابط بین الملل صحبت کرد. چنین دیدگاهی هنوز در مطالعات این رشته شکل نگرفته است. اما نکته مهم "بین رشته ای بودن" این مطالعات است،که طیف وسیعی از رشته های مطالعاتی را در بر می گیرد. امروزه به ویژه با گسترش فن آوری های نوین و به خصوص در حوزه ارتباطات با انواع پارادایم های فکری روبرو هستیم، که یکی از مهمترین اشکال آن بستری به نام "ارتباط میان فرهنگی" است، که به منزله حوزه ای پژوهشی و مطالعاتی، با رشد چشمگیری در دهه اخیر روبرو بوده است.

بنابرتحلیل و گستردگی مباحث موجود در ارتباطات بین الملل، چهار رهیافت عمده در این رشته قابل تشخیص است.

1-رهیافت آرمانی- انسانی: که در آن ارتباطات بین المللی به منزله وسیله ای جهت نزدیکی ملت ها و مردم در جامعه جهانی است.
2-رهیافت نو آیینی-سیاسی: ارتباطات بین الملل را به منزله شکلی پروپاگاندایی و ایدئولوژیکی که مبتنی بر ارتباط یک سویه است می داند.
3-رهیافتی که اطلاعات موجود در نظام بین الملل را به مثابه "قدرت اقتصادی" می‌داند.
4-آخرین دیدگاه، اطلاعات را به مثابه "نیروی سیاسی" در ارتباطات بین‌الملل می‌داند.

نکته مهم این است، که هر چهار سنت فکری فوق با یکدیگر با همدیگر کنش و واکنش دارند و دراغلب موارد با ترکیبی از این چهار نحله فکری روبرو هستیم. در عین حال نقدهای بسیار جدی ای بر هر کدام از این دیدگاه ها وارد شده است. مثلاً در نقد دیدگاه آرمانی- انسانی گفته می‌شود، که این دیدگاه، فاقد ابزار لازم جهت دستیابی به اطلاعات عینی است و در آن عینیت فرد به شکل نامتغیر، بی دوام و ذهنی است. ضمناً در مورد صلح جهانی ای که مد نظر این دیدگاه است، می توان از وجود تفسیرها و تعبیرهای متفاوتی نسبت به این مقوله مهم صحبت کرد،که مبتنی بر وجود انسانهای مختلفی است،با تأویل ها و تفسیرهای متفاوت، که منافع گوناگونی را دنبال می کنند.

در مورد دیدگاه های دیگر نیز به همین ترتیب می توان نقدهای جدی و چالش برانگیزی را ارائه داد. اما در طول تاریخ مطالعات ارتباطات بین الملل نقش "ارتباطات سیاسی" و "نگاه سیاسی به ارتباطات بین الملل" سنتی ترین و غالب ترین دیدگاه بوده است،که تحت تأثیر عناصری چون اهمیت آرای عمومی، تأثیر پروپاگاندا در دوره بعد از جنگ جهانی دوم و آثار عمیق و جدی به جای مانده از پروپاگاندا بوده است.

امروزه نوعی چرخش مطالعاتی به سمت داده ها و فکت های مبتنی بر ارتباطات، رسانه‌های جمعی، آرای عمومی و تغییر نگرش ها در این رشته مطالعاتی دیده می شود. در حالت کلی، سه گونه نظریه ارتباطی به عنوان زیربنای پژوهش در روابط بین الملل حاکم بود‌ه است.

1. نظریه های ریاضی: که در امریکا نظریه ای رو به رشد است که پایه گذاران آن "شانن" و "ویور" هستند.
2. سنت مبتنی بر دیدگاه اجتماعی- روانی: که تأثیر بسزایی بر سیاست و پژوهش‌های رسانه های جمعی داشته است.
3. سنت زبان شناختی: به پیدایش زمینه های مهمی مانند تحلیل نهادها و تحلیل محتوا منجر شده است.

در سیر تکاملی اقتصاد سیاسی بین الملل، جریان اطلاعات جزء تفکیک ناپذیر و اساسی تحولات بوده است. اما بُعد استراتژیک آن، مورد توجه جدی در پژوهش ها نبوده است. اما آنچه به وضوح دیده می شد،تبدیل این فن آوری ها به نظام های امنیتی پس از عصر جنگ سرد بوده است. از سوی دیگر اطلاعات و فن آوری های مبتنی بر آن به عنوان عنصر محوری در اقتصاد جهانی و بخش مهمی از تجارت فرا مرزی بوده است. رقم ها و آمارهای موجود از حجم بسیار بالای اهمیت آن حکایت دارد، که همواره روندی صعودی و رو به رشد در تجارت جهانی داشته است.

اموره تلاش ملت های کوچک به هماورد خواهی با ساختارهای کلان اقتصادی و سیاسی، به ویژگی مهم جوامع تبدیل شده است، که نمونه های برجسته آن تجربه "ایران" و "ویتنام" در راستای تضاد سیاسی و ایدئولوژیک میان ابرقدرتها و کشورهای کوچک بوده است. اما قدرتهای بزرگ در راستای حفظ وضعیت موجود، علاقه ای به تغییرات انقلابی و بنیادینی در ساختار ارتباطی بین المللی ندارند. در این راستا جریان اطلاعات به شکل افقی میان ساختار نخبگان، در سه سطح رخ می دهد:

1. ارتباط نخبگان داخلی، اجماعی شدن و مجادلات سیاسی
2. سیاستمداری نخبگان قدرتهای بزرگ، تنش زدایی
3. نخبگان فرا مرزی، اجتماعی شدن و فعالیت ها.

در حالت کلی،گرایش حفظ نظام محافظه کارانه رو به رشد در این سه سطح، به سوی ایجاد خط عمودی جریان پیامهای مشابه گرایش دارد، که البته استثناهایی از آن در روابط بین‌الملل دیده شده است ولی در کل، شکل معطوف به "حفظ وضع موجود" بر همه نظریات غلبه دارد.

فصل دوم:

جریان بین المللی اطلاعات: چارچوب باز کاوی

در دو دهه گذشته، پژوهش و نوشته ها در زمینه جریان بین المللی اطلاعات،رشد خارق‌العاده‌ای داشته است. عوامل مؤثر بر این رشد عبارتند از:

1. توسعه فن آوری های نوین اطلاعات و ارتباطات
2. آگاهی رو به رشد دولت- ملتها، نهادها، گروه ها و افراد از اهمیت جریان اطلاعات
3. افزایش بازیگران بین المللی و فراملی در تمام عرصه ها و پیامدهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی آن
4. توجه روز افزون به مطالعات میان فرهنگی ی تطبیقی، همراه با بهبود روش های پژوهشی و ابزارهای به کار گرفته شده.
5. مباحث مربوط به نظم نوین اطلاعاتی و اقتصادی بین المللی منتج از همایش ها و کنفرانس های دهه 70 ،مانند فعالیت های یونسکو و ... .

حاصل این پژوهش ها نگاه متفاوت به اطلاعات و دسترسی برابر به آن، به منزله وسیله کاهش وابستگی های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بود. از نظر تاریخی، بررسی جریان بین المللی به منظور وارسی جنبه های سیاسی و اخبار بین‌المللی صورت گرفت،و در سه دهه گذشته ابعاد فن آورانه، فرهنگی و اقتصادی مختلفی را در بر داشته است. این مباحث نیازبه کنکاشی جدی درباره "اطلاعات"،و واکاوی جنبه‌های مختلف آن را آشکار ساخت.

در بررسی واژه شناختی "اطلاعات" و ابعاد گوناگون آن با تعاریف متفاوتی که مشتمل بر ابعاد گوناگون است، روبرو می‌شویم. در این میان، توجه ما به ابعاد فن آورانه و انسانی "اطلاعات" معطوف خواهد شد. جریان بین المللی به منزله حرکت پیامها، از یک سوی مرزهای ملی به سوی دیگر آن، میان دو یا چندنظام ملی و فرهنگی تعریف می شود. این تعریف ابعاد ملی و بین المللی را در بر می گیرد. بررسی جریان بین المللی اطلاعات، باید محتوا، حجم و جهت اطلاعات را افزون بر عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، قانونی و فن‌آورانه مؤثر در تولید و انتشار اطلاعات را، در بر گیرد. اما موانع عمده موجود بر سر تلاشهای پژوهشی در جریان اطلاعات عبارتند از:

1. بخش هایی که از بررسی و مطالعات جریان اطلاعات پشتیبانی می‌کند، بسیار متنوع است.
2. این مطالعات بر موضوع های گسترده متفاوتی، مانند جریان اخبار رادیو،تلویزیون، ساختار خبرگزاری‌ها، پخش مواد آموزشی، داده های فرا مرزی و جهانی و نیز در حوزه های خاصی مانند گردشگری، حقوق بین الملل و آموزش بین الملل بوده است.
3. علیرغم گستردگی مؤلفه ها و متغیرهای بررسی شده، مطالعات انجام شده،به صورت پژوهش های انجام شده -با در نظر گرفتن تمام متغیرها- نبوده است و بنابراین بررسی یک متغیر سبب از قلم افتادن سایر متغیرها شده است.
4. قطبی بودن جریان اطلاعات بر اساس دو قطب انسان- فن‌آوری، تا حدودی از هماهنگی پژوهش میان دو قطب جلوگیری کرده است و توجه به بُعد انسانی، سبب غفلت از بعد فن آوری شده است.
5. عدم وجود تعریف روشن، دقیق و فراگیر از پدیده جریان اطلاعات دشواری مهمی ایجاد کرده است.
در حالت کلی، چشم اندازهای مطالعه ی جریان اطلاعات، در 5 محور مورد بررسی قرار می‌گیرد، که عبارتند از:
دیدگاه روابط بین الملل و نظام ها، دیدگاه ارتباط و توسعه، دیدگاه نهادی و تجاری، دیدگاه سیاسی و ساختاری و دیدگاه فنی و قانونی.

در بررسی این مطالعات با دشواری ها و غفلت هایی عمده روبرو هستیم. این مطالعات در اکثر موارد صرفاً به سنجش رویدادهای تکراری ای پرداخته است، که به صورت کمی و آماری بوده اند.اما اگر به ارتباط میان کشورها و ملت ها توجه شود،لزوم انجام تحقیقات تلفیقی کمی و کیفی برجسته می شود. از سوی دیگر اکثر مطالعات به بررسی مجرا و محتوا پرداخته است و توجهی به دو سویه منبع- مقصد در این فرایند ندارد.

در این راستا "الگوی همگرا" که توسط دکترمولانا ارائه شده است، به لزوم همگرایی مطالعات در دو حوزه منبع و مقصد تأکید می کند و لزوم توجه به ابعاد سخت افزارانه و نرم افزارانه در مطالعات را پیشنهاد می کند. این الگو پیشنهاد می کند،که باید تغییر، از توجه صرف به منبع و محتوای پیامها، به تحلیل فرایند توزیع پیام و کنترل فرایند توزیع را مد نظر قرار دهد. چرا که قدرت در نظام ارتباطی توزیع می شود و این نظام می‌تواند جامعه جهانی، کشور، یا واحد سیاسی جزء بوده باشد. همانگونه که شکل دهی پیامها به خودی خود هیچ تضمینی برای توزیع پیامها ایجاد نمی کند، کنترل سخت افزار ارتباطی نیز، به تنهایی برای اطمینان خاطر از توزیع پیامها ، کافی نمی باشد.

این الگوی تحلیلی، عوامل موجود در جریان اطلاعات را در دو زمینه بحث شده به شکل زیر ارائه می‌دهد، که بررسی این متغیرها می تواند به بازکاوی شرایط موجود جهانی کمک ‌های شایان توجهی ارائه دهد. این متغیرها عبارتند از:

1. مالکیت: در مراحل مختلف تولید، توزیع و اطلاع‌رسانی و در سه حوزه گسترده عمومی، خصوصی و ترکیبی از عمومی و خصوصی، مالکیت باید مورد بررسی قرار گیرد.

2. کنترل: در مراحل سه گا نه (تولید، توزیع و اطلاع رسانی) یکی از متغیرهای اساسی "کنترل" است، که می تواند کنترل بیرونی یا درونی باشد. اما در حالت کلی، متغیر کنترل را می توان به چهار مقوله متمایز تقسیم کرد:

الف) کنترل های واقعی درونی: مانند قوانین و مقررات های خاص. مانند سلسله مراتب، آموزش و ... .
ب) کنترل ادراکی درونی: که عبارت است از تمامی قوانین و ترکیباتی که شیوه رفتار اعضای نظام را در مرزهای نهادی ادراکی واحدی، که در آن کار می کنند، تنظیم می‌کند.
ج) کنترل واقعی بیرونی: مانند سانسورهای مستقیم، صدور گواهینامه و یا هر عامل خارجی قانونی، حرفه ای، دولتی و یا نهادی.
د) کنترل ادراکی بیرونی: مانند نظام های ساختار حاکم، از نظر فرهنگی، شخصیتی، اجتماعی، اقتصادی و نخبگان سیاسی که در هر اجتماعی وجود دارد.

3. منابع اقتصادی: که نقش مهمی در رسانه های جمعی و بر اساس مقوله‌های حیاتی ای، مانند آگهی، فروش، یارانه ها و ... دارد.

4. جابجایی درآمد: همان شیوه خرج و سرمایه گذاری درآمد و سرمایه است، که در تولید و توزیع پیام تأثیر مهمی دارد.

5. دیوان سالاری (بوروکراسی) و مجاورت: عبارت است از سلسله مراتب مقامات، که تابع مقام اجرایی است و در نظام های دولتی به شکل شاخصی برجسته می‌شود.

6. هدف در نظر گرفته شده: که مرزهای عمل نهادی را مشخص می کند.

7. واحدهای رسانه ای و فن آوری: منظور نوع فن آوری و تعداد رسانه ها در نظام تحلیلی است.

8. انواع محتوا:‌ که گسترده ترین مقوله در مطالعات جریان اطلاعات و درعین حال مشهورترین روش تعیین فرایند جریان است.
در عین حال، چارچوپ پیشنهادی نیازمند تحلیل داده های مختلفی است، که در حالت کلی در 4 دسته طبقه بندی می‌شوند.

الف- داده های سرجمعی، که همان داده های آماری مربوط به مالکیت، تعداد رسانه ها، بودجه و اقتصاد تولید و توزیع است.
ب- داده های پژوهشی پیمایشی، که شواهدی از جنبه های کنترل و عواملی چون تحلیل مخاطبان را در اختیار پژوهشگر می گذارد.
ج- تحلیل محتوا، که به شرح پیامهای ارسالی می پردازد.
د- داده های فرهنگی و انسان شناختی، که می تواند شکاف موجود در تحقیقات پیمایشی و تحلیل محتوا (تحقیقات کمی) را پوشش دهد.

فصل سوم:

اخبار و آرا: طراحی محیط نمادین جهانی

بررسی و پژوهش های اولیه درباره ی جریان خبرها، به یک نظام ارتباطی یا یک کشور می‌پرداخت. اما گرایش های اخیر به سوی بررسی های تطبیقی جغرافیایی، منطقه‌ای و نظام های بین المللی می پردازد.خیل عظیم پژوهش های انجام شده از سالهای 1973 تا 1993 در توزیع منطقه ای نشان می دهد، که کانون توجه پژوهش ها و تحلیل ها، اغلب آسیا، آمریکای لاتین و امریکای شمالی بوده است. این امر ناشی از تمرکز مؤسسات پژوهشی در این مناطق است. البته بخش بیشتری از این مطالعات در دوره های اولیه، متمرکز به افراد یا مؤسسه های امریکای شمالی و اروپا بوده است ولی در حال حاضر، حجم انبوهی از پژوهش ها توسط دانشمندان امریکای لاتین، آسیا و خاورمیانه انجام می گیرد.

اکثر پژوهش های انجام شده درباره جریان بین المللی اخبار، بر اساس روش تحلیل محتوای برنامه ها و پیمایش های نمونه ای صورت گرفته است. تا این اواخر، داده هایی از این دست، فقط در دسترس چند کشور صنعتی بود. اما در دهه های اخیر این وضع کاملاً دگرگون شده است و تعداد بسیار زیادی از مطالعات پیمایشی، گزارش ها و تعادلات در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه منتشر شده است. این مطالعات در حالت کلی دارای یک سری مشکلات بوده است، که عبارتند از:

الف)تعاریف به کار رفته از خبر در مطالعات، نواقص بسیاری دارد و هنوز تعریفی فراگیر و پذیرفته از آن در سطح جهانی ارائه نشده است.
ب) اندازه گیری و سنجش مفهوم خبر حتی به شرط تعریف تام و تمام آن، در عمل دارای دشواری است.
پ) مشکل کیفیت و تحلیل های کیفی در مقابل نگاه کمی پابرجاست.

با شروع دهه 1980 پژوهش درباره جریان بین المللی اخبار به اوج شدت خود رسید و خطوط پژوهشی جدیدی شکل گرفت.پژوهش ها در دو دسته بندی اساسی و کلی قرار می گیرند.

الف) مطالعاتی که به جریان واقعی اخبار و محتوای آنها می‌پردازد. این حوزه پژوهشی در چند مقوله اصلی انجام می پذیرد. نخستین خط پژوهشی، جریانی را که از یک کشور به کشور دیگر مربوط می شود، دنبال می کند. دومین خط پژوهشی، به مطالعات مربوط به "مرکز- پیرامون" و "سلطه- وابستگی" مربوط می شود. سومین خط پژوهشی به مقوله معنا و سرشت کیفی اخبار می پردازد و آخرین خط پژوهشی به تفسیر کنش- واکنش میان ملتها و بازیگران مربوط می‌شود.
ب) مطالعاتی که به عوامل تعیین کننده جریان خبر مربوط می شود. این حوزه نیز در دو خط پژوهشی دنبال می شد، که عبارتند از: بررسی های مربوط به عوامل رسانه‌ای مؤثر بر جریان اخبار و بررسی عوامل خارجی از رسانه ها، که تعیین کننده محتوا و جریان اخبار است.

بر این اساس حوزه های مطالعاتی با رشد چشمگیری روبرو شده اند. نمونه های بررسی‌های زیادی در راستای بررسی نقش بازیگران دخیل در مرزهای فرا مرزی جریان اخبار، محل استقرار خبرگزاری های خارجی در تمام جهان و عوامل فرهنگی، ایدئولوژیک، حقوقی و فنی ای که در جریان اخبار و محتوای آن نقش داشته اند، انجام گرفته است.

در این میان، مطالعه جهت جریان اخبار جزء مسائل اصلی و مهم بوده است. "گالتونگ" نظریه "مرکز- پیرامون" را مطرح کرده است، که در 4 فرض اساسی خود را نشان می دهد.این چهار فرض عبارتند از: وزن بیشتر رویدادهای خبری گزارش شده در مطبوعات جهان اول، اختلاف فاحش میان تبادل اخبار میان ملتهای مرکز و پیرامون آن در قیاس با خود ملت های مرکزی، سهم بسیار بالای اخبار مربوط به ملتهای مرکزی در رسانه های کشورهای پیرامون و نهایتاً کم بودن یا اصلاً نبودن اخبار در میان ملتهای پیرامون.
در کنار ایده "مرکز- پیرامون" که توسط "گالتونگ" ارائه شد، فرضیه مهم دیگردر جریان خبر، ‌جریان عمودی اخبار از سوی کشورهای پیشرفته (شمال) به سوی کشورهای در حال توسعه (جنوب) است،که همراه با فرضیه مکملی مطرح می شود،که مدعی است جریان‌های افقی در شمال و جنوب وجود دارد، اما این جریان در بین کشورهای جنوب حجم بسیار پایینی دارد. در کنار این دو فرضیه از فرضیه ی سومی نیز یاد می شود، که مشهور به "جریان مثلثی" است و در آن شمال به دو بخش شرق و غرب تقسیم می شود و سپس هر یک به جنوب متصل می شوند. تحقیق معروف "گربنر" و "مروانگی" بر اساس این مدل، نشان می دهد،که شرق و غرب در خبرهای خارجی خود، ابتدا مناطق ژئوپولتیک و روابط شرق و غرب را پوشش می دهند. در حالیکه رسانه های جهان سوم، به طور کلی بیشترین سهم خبرهای خارجی را، به شمال اختصاص می دهند.

در حالت کلی، پنج نقطه ضعف اساسی در خبرهای جهانی وجود دارد.

1. غرب محور (western- centric) بودن خبرهای جهانی
2. تکیه بر پوشش مبتنی بر خبرهای منفی، مصیبت ها، خشونت و فساد گونه بودن خبرهای جهان سوم
3. گرایش به سطحی بودن خبرهای جهانی و ساده کردن بیش از حد مطالب
4. خبرهای جهانی به پوشش نخبگان می پردازد، نه توده مردم
5. تکیه خبرهای جهانی بر رویدادها و نه عوامل (علت و معلولها) زیربنایی

مطالعات گسترده نشان می دهد که رسانه های خبری به تقویت و حفظ وضع موجود گرایش دارند، که مبتنی بر تقسیم بندی جهانی بین ملت های فرا دست و فرو دست است. با وجود این، کند و کاوهایی وجود دارد، که علت و معلول آن نشان دهنده این مسئله است، که رسانه‌های خبری جهانی توان گردآوری و تنظیم دقیق و کامل واقعیت عینی را، در تمامی گوشه های جهان ندارد.

فصل چهار:

سخن پراکنی جهانی: تصویرهای ملی و بین المللی

تلویزیون، پخش بین المللی رادیویی و اینترنت، سه حوزه تحقیقی عمده ای هستند، که در پخش جریان بین المللی اطلاعات مورد نظر قرار می گیرند. این سه حوزه در این فصل به شکل مبسوطی مورد بررسی قرار می گیرند. چرا که در عمل، جریان بین المللی اطلاعات، به وسیله این سه ابزار ارتباطی صورت می گیرد.

الف) چشم اندازهای جریان اطلاعات از طریق تلویزیون:
تلویزیون مهمترین حوزه تحقیقی در جریان بین المللی اطلاعات است. چرا که این رسانه به واسطه رشد فن آوری بیشترین محبوبیت را دارا می‌باشد. مطالعات اولیه درباره تلویزیون در سال 1974 توسط یونسکو به شیوه تجربی صورت گرفت، که نتیجه این پژوهش عبارت بود از، جریان یک طرفه از سوی صادرکنندگان بزرگ به سایر کشورها و تسلط بارز برنامه‌های سرگرمی در محتوای تلویزیونی. رویکرد متأخر پژوهشی در جریان تلویزیون، سنجش رشد تلویزیون در تولید و توزیع اخبار مربوط به یک ملت بود، که نشان دهنده این موضوع بود، که پوشش خبری اخبار مربوط به جهان سوم ضعیف بوده است و طبق مطالعه "پیتر دالگرن" اخبار مربوط به جهان سوم با سه محرک، اختلالات اجتماعی، توسعه نامتعادل و بدویت، همراه بوده است. او سعی می کرد تصویری که از جهان سوم ارائه می‌داد، بیانگر بی نظمی و اختلال، خشونت آشکار و اغلب غیر معقول در جهان سوم باشد. در مقابل، غرب به صورت مظهری از عقلانیت، هدفمند و در راستای حقوق بشر نشان داده می‌شد.

بخش عمده اطلاعات درباره تلویزیون و جریان اطلاعات در رسانه تلویزیون، در ایالات متحده و اروپای غربی در داخل و خارج آن مناطق به دست آمده است. با اینکه تعداد پژوهش های انجام شده در مورد جریان تلویزیون در امریکای لاتین افزایش یافته است ولی هنوز کمبودهای عمده ای در بخش اروپای شرقی، خاورمیانه، افریقا و آسیا وجود دارد.

تحقیقات تلویزیونی "گربنر" در مورد خشونت در تلویزیون، نشان می دهد که خشونت بخش مهمی از نظام بازاریابی جهانی را فرا گرفته است. دولت و مؤسسات ملی در تولید، پخش و مبادله برنامه های بین المللی تلویزیون دخیل بودند. تحقیقات انجام شده در این زمینه، معطوف به سه نظریه عمده است . گروهی معتقدند که تأثیر تلویزیون زیاد و فراگیر است و نیازمند سیاستگذاری ملی است. گروه دوم به کمبود داده های تجربی که مانع تعیین میزان و ماهیت تأثیر تلویزیون می شود،تأکید می کنند و بنابراین لزوم فراهم آوردن اطلاعات و داده های صحیح جهت سیاستگذاری را لازم می دانند. گروه سوم نیز معتقدند، که سیاستهای ملی ارتباطات، سبب ایجاد محدودیت های مضر برای جریان آزاد می شود.

از سوی دیگر، مجموعه ای از مشکلات و موانع فرهنگی در راستای جریان اطلاعات وجود دارد. اولین مسئله به شکل امریکایی برنامه سازی تجاری اشاره می کند، که سبب یکسان‌سازی فرهنگی می شود و تهدیدی برای شاخص های فرهنگی، زبان و ... بر جای می‌گذارد. مسئله دیگر فرهنگی عبارت است از، استفاده از عقاید قالبی که به عنوان مثال در تصویر جهانی زنان در رسانه های جمعی شکل گرفته است. همه این موارد عرصه های تحقیقی گوناگونی ایجاد می کنند، که به همراه مؤلفه های سیاسی مانند نقش دولت ها و همچنین مؤلفه های اقتصادی مانند ثبات اقتصاد جهانی و مؤلفه های سخت افزاری لازم جهت گسترش زیر ساختها، سبب ایجاد منشوری از متغیرهای مؤثر در جریان اطلاعات از طریق تلویزیون می شود، که نیازمند پژوهش های جدی است. در این میان مجموعه فرضیه هایی، درباره تلویزیون و جریان اطلاعات بین المللی به شرح زیر مطرح هستند، که می تواند چارچوبهای تحقیقی را شکل دهند.

1. تلویزیون قوی ترین رسانه است.
2. تأثیر جریان تلویزیون به ویژه بر کودکان و زنان کشورهای توسعه نیافته قوی‌تر است.
3. جریان نامطلوب اطلاعات، مفهوم شمرده می شود ولی باید سیاستهای ارتباطی ملی نیز اصلاح شود.
4. جریان نامطلوب، موقتی است و به تعادل خواهد رسید.
5. جریان آزاد مطلوب تر از اعمال سیاست ها و مقررات ملی است.
6. نظام جهانی کنونی حاکم بر تلویزیون، در احاطه تولید کنندگان غربی و به ویژه امریکایی است.

ب) پخش بین المللی رادیو
پخش رادیویی از سال شروع به کار خود در سالهای دهه 1920 تا کنون، به سرعت به بخش عمده‌ای از جریان اطلاعات تبدیل شده است. علیرغم پخش فرا مرزی رادیو، تحقیقات معطوف به مخاطبان به شدت نادر است. انواع متفاوتی از پخش بین المللی در رادیو وجود داشته است. یک نوع از این انواع، عبارت است از فرستنده های بین المللی، که بخش های خدمات خارجی برای پشتیبانی از برنامه های داخلی استفاده می کنند. نوع دیگر مربوط به خدماتی است، که سعی می کند تا اطلاعات را جمع آوری و پخش نماید. این نوع مرتبط با اهداف سیاست خارجی و سیاست گذاری است. اما در هر دو نوع فوق الذکر، دو نوع الگوی پخش وجود دارد. ‌الگوی عمودی که به جریان یکسویه شباهت دارد و الگوی دایره ای که در آن علائم ارسالی متوقف شده و به مقاصد جایگزین هدایت می شود.

اما مهمترین مسئله در الگوی جریانها عبارتنداز: توزیع جغرافیایی دستگاه‌های فرستنده و گیرنده پخش، که در راستای جریان بین المللی با توسل به سه عامل نقش اصلی را ایفا می‌کند. این سه فاکتور عبارتند از: عاملان و نمایندگی‌های دولتی، مؤسسات بین المللی و نهایتاً سازمانهای خصوصی.

علاوه بر این عوامل، می توان از عوامل مکملی صحبت کرد، که در پخش بین المللی اطلاعات مؤثرند. مانند: ظرفیت فنی، قابلیت چند زبانه‌ای، توان مالی گیرندگان و فرستندگان، عوامل جغرافیایی، مقررات در روابط دولتی وقایع جهانی و بحرانها و همچنین زمان.
این عوامل و متغیرها باید در حوزه های پژوهشی مختلفی مورد بررسی قرار گیرند. این حوزه‌ها عبارتند از: ‌حوزه تأثیر پخش بین المللی رادیویی بر گیرندگان، پخش مذهبی، تحلیل مخاطب و در نهایت در برنامه سازی و جریان آن در بین کشورها که حوزه‌های اصلی پژوهش می باشند.

ج) پخش مستقیم از طریق ماهواره
امروزه بحث فن آوری های نوین ارتباطی، در عرصه پخش مستقیم، به موضوع بحث های اصلی ارتباطات بین الملل تبدیل شده است، که از طریق این فناوری‌ها،برنامه ها به طور مستقیم و بدون ایستگاه های زمینی برای مخاطبین ارسال می‌شود. مسئله مهم تهدید ی است،که در نتیجه پخش مستقیم ماهواره ای برنامه ها به وجود می آید و اساس "امنیت ملی" را به مخاطره می اندازد. از سوی دیگر انعطاف پذیری و ارزانی این وسیله ارتباطی، امکان دسترسی به مناطق دور دست را ایجاد کرده است. کنفرانس ها و اجلاس بسیار زیادی در راستای قانونگذاری و ایجاد مقررات حقوقی برای نظام پخش فرا مرزی مستقیم صورت گرفته است و برای برخی ابعاد حقوقی مسئله راه حل هایی پیدا کرده است. اما در حالت کلی به تصمیمی همه جانبه و کامل نرسیده است.

مشکلاتی مانند گران بودن ماهواره‌ها، انحصاری بودن تکنولوژی ماهواره‌ای،و مشکلات فنی ای در راه گسترش این فن آوری در جهان وجود دارد و در عین حال از مزیت های اصلی پخش ماهواره‌ای نیز صحبت می‌شود، که می‌توان هزینه‌ پایین آن برای گیرنده ها، دسترسی به مناطق دور دست و ایجاد تبادلات فرهنگی را برشمرد. با وجود این و با شیوع برخی مسائل حاد فنی، حقوقی، نهادی و سیاسی این فن آوری نوین به گسترش خود ادامه می دهد و نیازمند پژوهش های جدی در عرصه رسانه ای است.

فصل پنجم:

صنعت فرهنگی: از کتاب تا رایانه

در دهه های اخیر جریان بین المللی کتاب و مجله های علمی و متون آموزشی به شکل بی سابقه‌ای افزایش یافته است و تبدیل به صنعت عظیمی شده است. اگرچه آمار دقیقی از میزان تولید سالانه کتاب در جهان وجود ندارد، اما آمار یونسکو در سال 1983 رقمی حدود 10 میلیارد جلد را نشان می دهد. اگرچه آمار مربوط به تعداد کل نسخه های تولیدی در دسترس نیست، لیکن پراکندگی آشکاری در کل تولیدات وجود دارد. چرا که تعداد نسخه‌های هر عنوان در اکثر کشورهای جهان سوم، در مقایسه نسبت به کشورهای اصلی تولیدکننده کتاب در غرب، در سطح پایین تری قرار دارد. اگرچه در سالهای اخیر تولید کتاب (چه بر اساس عنوان و چه بر اساس تعداد) در کشورهای جهان سوم افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است، لیکن تولید نامتناسب و سطح پایین جهان سوم نسبت به کشورهای توسعه یافته پا بر جا مانده است. علت اصلی این امر، افزایش وسیع تولید کتاب در دنیای صنعتی است.

جریان بین المللی کتاب دارای حالتی نامتعادل است. چرا که جریان کتاب درکشورهای در حال توسعه به نسبت کشورهای توسعه یافته تر بسیار ناچیز است و ماهیت تجارت کتاب بین این دو منطقه از جهان، به صورت جریان یکطرفه می باشد و در این میان بیشترین جریان فرا مرزی کتاب در دنیا به ایالات متحده و کانادا تعلق دارد. پیشرفتهای تکنولوژیک سبب کاهش هزینه تولید کتاب شده است. اما ادغام شرکتها، مؤسسات انتشاراتی صنعت کتاب را، به شکل انحصاری و متمرکز، در دست چند شرکت چند ملیتی مطرح کرده است.

تولید و توزیع کتاب یکی از ابزارهای مهم در راستای توسعه ملی است و بنابر اصل اساسی توسعه، دولتها انرژی زیادی در راستای تولید، نشر و توزیع کتاب صرف می‌کنند. امروزه نوعی چرخش به سمت تولید کتابهای الکترونیک در مقیاس وسیعی دیده می‌شود.
مبادله بین المللی از طریق شرکتهای متمرکز و یا غیر متمرکز در راستای افزایش همکاری و مشارکت طرفین مبادله صورت می گیرد. نظام توزیع معمولاً کم هزینه‌ترین روش مبادله، یعنی نیازهای خاص کتابخانه‌ای است و در مورد مناسب ترین نمونه‌ها، برای مبادله، کیفیت و حجم کالاها و موضوعات مورد مبادله تصمیم گیری می‌کند. در طرف دیگر با نظام غیر متمرکز توزیع روبرو هستیم، که گزینش منطقی منبع موضوع خارجی یا بین الملل را در مجموعه های کتابخانه ای فراهم می کند.

در راه جریان جهانی مجله های علمی و متون آموزشی، دو مشکل اساسی وجود دارد، که عبارتند از: عوامل داخلی و خارجی. عوامل اقتصادی عبارت است، از مالیات اضافی و سایر مالیاتها، کمبود مبادله خارجی و پست و گمرک، حمل و نقل و غیره. از سوی دیگر، عوامل سیاسی مؤثر بر جریان بین الملی که متشکل از سیاست های موجود یا پیشنهادات دولتی تا عقاید ناشی از اخلاق و هویت ملی در کشور وارد کننده است، جزءعوامل فرهنگی است. سطح سواد، زبان، رسانه های به کار گرفته شده ، موانع ترجمه و متغیرهایی از این دست نیز، مجموعه موانع و عوامل فرهنگی رسانه‌های مکتوب است.

عوامل و موانع فنی در این راه عبارتند از: شکاف توسعه تکنولوژیکی، فقدان داده های آماری درست و عدم هماهنگی و همکاری میان ساختارهای مبادله متمرکز و غیر متمرکز می‌باشند. عوامل سازمانی و نهادی مانند ممیزی، قوانین حق مؤلف، ترجمه و ... نیز در جریان بین المللی مواد چاپی نقش دارند.

در راه تسهیل و تسریع جریان بین المللی چند توصیه اساسی در سطح جهانی باید اعمال شود، که عبارتند از:

1. تأسیس یک نظام رده بندی جهانی جهت تسریع جریان و جمع آوری و انباشت داده های لازم جهت کنترل و نظارت و ارتقاء سیستم
2. بررسی های محتوایی بر اساس محتواهای علمی نظام مند، صحیح و مؤثر در انتخاب و مبادله
3. اعمال سیاست های خاص دولتی به منظور فراهم کردن شرایط مطلوب تر نشر بومی و فروش و مبادله روز افزون بین ملت ها
در کنار تولید و توزیع کتاب و در کل رسانه های چاپی، فیلم و نوارهای صوتی نیز یکی از حوزه‌های اصلی جریان جهانی اطلاعات است. اگرچه بیشترین حجم تولید فیلمهای تصویری در هند و چین دیده می شود، اما تحقیقات نشان می دهد، که شرکت های امریکایی تنها شبکه جهانی یکپارچه را برای توزیع فیلمهای نمایشی دارا هستند.

در حوزه تبلیغات و پروپاگاندا نیز علیرغم پیشرفت کشورهایی مانند ژاپن، آلمان و بریتانیا پس از جنگ جهانی دوم، ایالات متحده سردمدار توسعه جهانی و پروپاگاندای محصولات مصرفی بوده است. عوامل اقتصادی ساختار اصلی پروپاگاندا، نهادی فرا ملی را تشکیل می‌دهد. در حوزه تبلیغات و پروپاگاندا، سه نتیجه گیری عمده به دست آمده است:

1. امریکا نمونه شاخصی از پروپاگاندا در جهان است.
2. منبع غالب در پروپاگاندا و تبلیغات جهانی، شرکتهای چند ملیتی و بین المللی است.
3. جریان تبلیغات، اکثراً عمودی و از کشورهای توسعه یافته صنعتی به سمت جهان سوم است.

اهمیت جریان بین المللی در سایر حوزه های جدید مانند ویدئو، رایانه و اینترنت در حوزه‌های سخت افزاری، نرم افزاری و مضامین اجتماعی در کنار مباحث حقوقی، به شکل‌گیری دامنه ای گسترده از مطالعات در حوزه جریان بین المللی می انجامد، که برجسته شدن مبحث کنترل داده ها و اطلاعات در بستر جهانی، با گسترش فن‌آوری‌های الکترونیکی مبتنی بر وب ها و جهان اینترنت به شکل گیری نظام دوگانه انجامیده است، که از یک سو می تواند مفیدباشد و از سوی دیگرنیز دارای مضرات مختلفی است. این مباحث نیاز به انجام پژوهش های کمی و کیفی در جهت شناخت حوزه های مطرح شده را آشکار می سازد، که با در نظر گرفتن همزمان این متغیرها، باید به تحلیل های هم بسته و چند متغیره روی آوریم.

فصل6 :

اقتصاد سیاسی اطلاعات: ‌جریان های فرا ملی اطلاعات

امروزه اقتصاد بین المللی مبتنی بر تبادل داده ها، در حوزه هایی مانند شرکت های چند ملیتی، خطوط هوایی و خبرگزاری ها نیازمند دسترسی سریع و فوری در سطح جهانی است. بنابراین نیاز به خطوط تبادل داده های قابل اطمینان بین سازمانها و زیر مجموعه‌ها، نیاز فوری تبادل بین المللی اطلاعات است. دولت ها نیز در حوزه های مختلف نیاز مبرمی بر ارتباط داده ها به واسطه ماهواره و ... دارند. این نوع از ارتباطات بین المللی که به جریان فرا مرزی داده ها مشهور است، به واسطه یاری گرفتن از ارتباطات رایانه ای و رشد شتابان سخت افزارهای رایانه ای به شکل جدیدی درآمده است. پیش شرط ضروری این نظام ارتباطی، ارتباطات دور برد است. امروزه هیچ آمار دقیقی مبنی بر مقدار کل مبادلات در سطح جهانی وجود ندارد. با این حال ایالات متحده سرآمد و مسئول اغلب مبادلات جهانی و پردازش داده ها است.

دو گرایش عمده فکری در این ارتباط وجود دارد. از سویی گفته می شود، شبکه‌های رایانه‌ای سبب دسترسی ارزان کشورهای کمتر توسعه یافته به دانش علمی و فنی کشورهای پیشرفته می شود و از سوی دیگر ادعا می شود، که این ارتباط سبب ایجاد وابستگی کشورهای کمتر توسعه یافته به منابع و شرایط عمومی کشورهای پیشرفته می‌شود.

با توجه به ویژگی های فنی این جریان که شامل انتقال، ذخیره و پردازش اطلاعات است، جریان داده های فرا مرزی دارای ماهیتی انحصاری است. در عرصه بین المللی شرکت‌های دولتی و چند ملیتی،داده‌ها ،مهمترین بازیگران جریان بین المللی می‌باشند. در رده‌های پایین تر جریان فرا مرزی داده ها، به بنگاه‌های خصوصی، دوایر خدمات داده پردازی و سازمان های اطلاعات گرا مانند بانکها و خطوط هوایی و نهایتاً به انجمن های "فرا ملی" مانند خیریه های ملی علوم اشاره می‌شود.

داده های فرامرزی از لحاظ محتوا دارای چهار شکل اساسی هستند: داده‌های کاربردی- داده‌های مالی- اطلاعات فردی و اطلاعات علمی و فنی که بر اساس چهار الگوی اساسی و عمومی در بین کشورها، انتقال داده می شوند. این الگوها عبارتند از:

1. جریان جمع آوری و ثبت
2. جریان توزیع
3. جریان شبکه فرا ملی
4. جریان شبکه چند ملیتی

چرخه جریان بین المللی داده ها در سیر تکاملی خود، امروزه به چرخه های تجاری متصل شده است. بر اساس این چرخه، کشورهای کمتر توسعه یافته به صادرات مواد خام (جهت پردازش) به کشورهای صنعتی می پردازند و سپس محصولات نهایی را با قیمتی گرانتر می خرند.

مشکلات عدیده ای در جریان فرا مرزی داده ها وجود دارد. مشکل اول مربوط به حق مالکیت در جریان اطلاعات است. اکثر کشورها از اصول حفظ مالکیت در قانون و استفاده منصفانه اطلاعات پیروی می کنند. بر اساس این اصول، اطلاعات، باز و قابل دسترسی توسط دیگران و حتی قابل اعمال تصحیح از سوی افراد مختلف است.این داده ها توسط سازمانها و اشخاص قابل مدیریت می باشند،و بسیار قابل اطمینان هستند. در نهایت توسط سازمانها و اشخاص مالک داده ها،محدودیت هایی نیز اعمال می شود.

اساسی ترین مشکل در این زمینه متفاوت بودن حقوق مالکیت از کشوری به کشور دیگر است. معضل دوم به اصل حاکمیت ملی کشورها برمی گردد. مهمترین تأثیر تکنولوژی ارتباطات رایانه ای در حاکمیت ملی، تبدیل مفهوم قدرت از مرجع جغرافیایی به اقتدار اطلاعاتی است،که در حادترین شکل خود توسط شرکت های چند ملیتی مورد تهدید جدی قرار می گیرد. سومین مسئله مربوط به اقتصادی بودن اطلاعات و بحث پرداخت تعرفه‌های ناشی از انتقال اطلاعات از مرزها است، که هنوز به راه حل نهایی و قطعی دست پیدا نکرده است.

امروزه با توجه به این مسائل، جریان فرا مرزی اطلاعات از حفظ مالکیت به سوی اقتدار ملی و مباحث تجاری شیفت پیدا کرده است و مطالعات زیادی بر پایه تأثیرات و نگرش‌های سیاسی در این حوزه انجام شده است، که به دنبال ارائه راه حل های جدید و مناسب در برنامه ریزی ملی، در راستای رشد اقتصادی و اجتماعی عمل می کند. حوزه های تحقیقاتی جدیدی در این رابطه ایجاد شده است، که عبارتند از:

1. ضابطه مند ساختن زیر ساخت های حقوق بین الملل، در جریان بین المللی داده ها
2. بررسی های تجربی محتوای جریان فرا مرزی داده ها و تأثیرات آن

بحث مهم دیگر در اقتصاد سیاسی اطلاعات، مربوط به مقوله سنجش از راه دور (GIS) است،که به نظام روشهای استفاده از ابزارهای مشاهده از سکوهای هوایی یا فضایی مربوط می شود. استفاده از سنجش از راه دور در حوزه های گوناگونی مانند تشخیص آب و هوا، حفاظت محیط زیست، مدیریت منابع طبیعی، پیش بینی محصولات و حوزه های فن‌آوری پخش ماهواره ای و ... سبب گستردگی و افزایش اهمیت این مبحث شده است. دو دیدگاه عمده در این زمینه عبارتند از: لزوم اخذ اجازه از کشور ثالث برای کاوش فضایی و دیدگاه بدیل که به آزاد بودن کامل سنجش از راه دور در کشورها معتقد است. آمریکایی‌ها بزرگترین حامی طرح آزاد سنجش از راه دور بوده اند. مذاکرات گسترده در این زمینه به چندتوافق جهانی منجر شده است، اما به نتیجه گیری قطعی و قابل قبول توسط تمامی کشورها نرسیده است.

موانع مختلف بر سر گسترش سنجش از راه دور در حوزه های مختلفی مانند اقتصاد، عوامل قانونی و سیاسی و مسائل حقوقی، سبب ایجاد تنش های جهانی در این حوزه شده است، که پیچیدگی های فراوانی را دراین مبحث به وجود آورده است. نظر امریکاکه مبنی بر توزیع آزاد است، به هیچ وجه متضمن دسترسی مساوی و برابر به اطلاعات نیست. چرا که عوامل مختلفی مانع از تحقق جریان متعادل اطلاعات می شود. مثلاً "عوامل فنی" یکی از حوزه های مهم تصمیم ساز در گرد آوری و توزیع داده های جهانی است. این بحث با تغییر و تحولات روزانه عرصه سخت افزاری و عرصه نرم افزاری ارتباطات به شکل فزاینده ای پیچیده‌تر می‌شود. در کنار مباحث سیاسی و مزیت های اقتصادی موجود در سنجش از راه دور و گرایش های دولتی مبنی بر واگذاری تصدی گری بخش های مختلف ارتباطی به بخش خصوصی، سنجش از راه دور به مسئله ای پیچیده تبدیل شده است، که نیازمند کنکاش و تحقیقاتی جدی است. در این میان توافق های بین المللی بیشتر و لزوم همکاری منصفانه کشورهای توسعه یافته، از پایه ای ترین عناصر برای دسترسی به نظام مناسب جهانی جریان فرا مرزی داده هااست.

فصل 7 :

تعاملات بین المللی: سیاحت و جهانگردی

رشد فن آوری های ارتباطی و حمل و نقل، سبب افزایش تماس بین افراد، ملت‌ها و فرهنگ‌ها شده است و مرزهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را گسترش داده است ویژگی اساسی این نوع ارتباط، عدم نیاز به حضور فیزیکی است و دنیای جدید بر اساس کمترین تحرک فیزیکی بنا نهاده شده است. این ارتباط، دیدگاه یک سویه ای از دنیای امروزی را نشان می‌دهد، که نمونه بارز آن استفاده از خدمات بانکی در محل زندگی انسانها و عدم حرکت فیزیکی است. بعد دیگری که امروزه مهم و اساسی جلوه می‌کند،و در لایه دوم جریان ارتباطی قرار دارد، همراه با تحرک بشری است. سفر بازرگانان برای تجارت، مسافرتهای علمی برای کسب دانش و شرکت در کنفرانس ها، مهاجرت و سفرهای تفریحی مجموعه ای هستند، که در اشاعه حجم بالایی از اطلاعات فرهنگی نقش دارند. لیکن در هر دو گروه ذکر شده، عدم توزیع یکسان جریان بین المللی اطلاعات پابرجا مانده است.

در لایه ارتباطی منتج از سفرهای افراد، علاوه بر پیام، ماشین آلات و سیستم ارتباطی انسان نیز جابجا می‌شود و همراه با آن، تجربیات، ایده‌ها، نگرش ها، اعتقادات، انگیزه ها و اهداف نیز منتقل می شوند. این انتقال بر فرض اساسی توسعه شکل گرفته است. اما همواره با موفقیت های معطوف به توسعه، به شکل همه جانبه در بین کشورها روبرو نبوده است.

در یک نگاه کلی می‌توان به 9 مجرای گسترده تحرک و جابجایی انسانی اشاره کرد، که عبارتند از: پناهندگی و مهاجرت، جابجایی نیروهای حرفه‌ای و کار، جهانگردی، اقدامات ریسک دار اعتقادی، سیاسی و اقتصادی، کنفرانس‌ها، سفرهای تجاری، تبادلات هنری ورزش‌ها و نهایتاً سازمانهای خیریه.

دیدگاه های رایج قدیمی به جهانگردی ،دیدگاهی اقتصادی بود، اما امروزه بحث اساسی بر تغییرات فرهنگی و روابط بین الملل استوار است. صنعت جهانگردی بر اساس سه اصل اساسی دچار پیشرفتهای چشمگیری شده است، که شامل پیشرفت حمل و نقل، پیشرفتهای ناشی از فن آوری اطلاعات و نهایتاً تولیدات اقتصادی و صنعتی و بازاریابی که در کنار چهار عامل شکل دهنده به صنعت جهانگردی یعنی جهانگرد، میزبان، سازمانهای جهانگردی و دولت ها به شکل گیری نظم جدیدی از جهانگردی منتهی شده است. طبق نظریه "آبراهام مازلو"، نیازها-در سطح بالا- به سوی جستجوی خواسته های زیبایی شناختی و شخصیت ساز حرکت می کند. سفرهای جهانگردی در کشورهای پیشرفته بر این اساس شکل می‌گیرند و مسائل رفاهی، تفریحی، مناظر زیبا و امکانات کشورهای میزبان سبب جذب جهانگردان به آن کشورها می‌شوند. امروزه جهانگردی جمعی، در مقیاس وسیعی به گسترش خود ادامه می‌دهد و هرچه میزان زمان و عامل مکان به همراه سایر متغیرهای ارتباطی گسترده تر باشد، سبب می‌شود مبادلات فرهنگی بیشتری صورت بگیرد. امروزه جهانگردی به صورت یک صنعت یکپارچه علاقمند و با استفاده از مؤلفه های اقتصادی، سیاسی و ارتباطی سبب شکل گیری صنعتی به غایت عظیم شده است.

مهمترین مسئله در روابط بین الملل که در حوزه ارتباطات مطرح شده است،"ارتباطات راه دور" است. چرا که این عنصر به صورت عامل پایه‌ای و اساسی در جهانگردی بین المللی نقش ایفا می‌کند. جهانی شدن مبتنی بر ارتباط از راه دور، سبب پیدایش اتحادیه ‌ها و ائتلاف های چند بخشی در سطح جهانی شده است،و شرکت های فرا ملی متولی امر جهانگردی بین المللی شده‌اند. این عامل (تشکیل ائتلاف و اتحادیه) بیانگر تفکر جمعی بی سابقه و حرکت به سمت نوعی جدید از مشارکت سیاسی در سطح اجرایی صنعت جهانگردی است.

در اقتصاد جهانی امروز عناصری چون ارتباطات، مهارتهای تبلیغاتی و نهادی و تسلط بر بازارهای مسافرتی، جزء منابع مهم قدرت محسوب می‌شوند و کشورهای صنعتی با در اختیار داشتن این مؤلفه‌ها بخش اعظمی از مزایای ارتباط بین المللی را از آن خود ساخته‌اند. عوامل اصلی در تعاملات بین المللی مرتبط با صنعت جهانگردی، از فن آوری های ارتباطی و سرمایه‌گذاری داخلی و بین المللی تشکیل شده است و درگیری و بی ثباتی بین المللی سبب کاهش چشمگیر بازدهی این صنعت می‌شود. بنابراین کشورهای در حال توسعه به میزانی که دچار تشنج بوده باشند، از کارایی جهانی صنعت جهانگردی عقب می مانند. این مناطق که به "حاشیه لذت" معروف هستند،در جریان ارتباطی جهانگردی از میزان بهره کمتری برخوردار می شوند.

الگوهای حاکم در صنعت جهانگردی به شکل زیر است:

1) الگوی اول شمال- جنوب است، که از کشورهای صنعتی تر تا کشورهای کمتر توسعه یافته تشکیل شده است، که شکلی اکثراً یک طرفه دارد.
2) الگوی دوم، مرکز- پیرامونی است، که جریان جهانگردی را بر اساس امپریالیسم فرهنگی توضیح می‌دهد. در این الگو مرکز به شکل سلطه جو بر حاشیه های توسعه نیافته تأثیر می گذاشت،و باعث ایجاد تغییرات سریع و سازمان نیافته فرهنگی و اجتماعی می‌شد.

در حالت کلی تحلیل مبنی بر اثر مثبت یا منفی جهانگردی بستگی به قضاوتهای ارزشی، اهداف ملی، اهداف و سیاستهای ارتباطی ملی و بالاخره تعاریف توسعه دارد. این تأثیرات در حالت کلی در سه سطح جهانی، اجتماعی و فردی اعمال می شود. در این میان تصاویر ذهنی جهانگردان (اسکیما) در راستای تحریف تصویر واقعی مردم و جوامع، یکی از مباحث محوری در نظام ارتباطات جهانگردی است و برای خلق یک بهشت جهانگردی و جدا نمودن آن از جامعه واقعی، میزبان سعی دارد، رؤیا و توهمی را که توسط کشورهای صنعتی ایجاد شده است مورد بررسی قرار دهد. تصویرهای توهین آمیز از جهان سوم سبب ایجاد موانعی در توسعه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی واقعی می‌شود.

فصل 8 :

حرکت انسانی بین مرزهای ملی: ارتباطات میان فرهنگی

در جریان بین المللی و جهانی اطلاعات، روابط افراد به صورت دولت-ملت در کنار روابط عام آموزشی، هنری و علمی، ابعاد مهم شکل دهنده این چارچوب هستند. ایجاد دهکده جهانی در ظرفیت بالای ارتباطات جهانی، در نتیجه پیشرفت فن‌آوری ارتباطات، به سویه اساسی جریان اطلاعات و آموزشی و فرهنگی رنگ و لعابی دیگر بخشیده است و این عرصه (به علت توجه به کیفیت به جای سویه های کمی) جایگزین مناسبی برای ارتباطات سیاسی و اقتصادی بین المللی می‌تواند باشد. تبادلات آموزشی و فرهنگی می‌تواند به رشد و گسترش زمینه یکسان برای منافع یکسان و مشترک بین ملت ها کمک کند. تبادل دانشجو، دانشمند، هنرمند و ورزشکار از قدیمی ترین تجربه های بین المللی است. اما امروزه جنبه های آموزشی و فرهنگی مهمتر از قبل شده است و تغییرات بنیادین شاخص‌های تبادلات فرهنگی بین المللی به وقوع پیوسته است. این شاخص ها عبارتند از: تغییر در ماهیت و منبع تکنولوژی، تغییر در فنون ارتباطی از راه دور، تغییر در تعداد مخاطبان پیام ها، چرخش به آموزش و پژوهش مهارت محور، تغییر در حوزه معرفت شناختی، تفکر مبتنی بر جریان آموزشی و فرهنگی به مثابه جنبه ای ملی، گسترش تجارت «فراسوی مرزهای ملی و افزایش تعداد سازمانهای بین المللی دولتی و غیر دولتی».
در این میان جریان اطلاعات از طریق حرکت انسانها، از اهمیت شایان توجهی برخوردار است.

در حالت کلی ارتباطات فرهنگی و آموزشی در دو محور اساسی برقرار می‌شود، که در هر دو حوزه، نقش افراد بارز است:

1. کنفرانس های بین المللی
2. مبادلات آموزشی بین المللی

در بحث کنفرانس های بین المللی با آمار رو به رشدی روبرو هستیم، که در حوزه های دولتی و غیر دولتی برگزار می‌شود. بحث اساسی در کل این مباحث بر این اساس دنبال می‌شود، که آیا آموزش، توانایی تغییر تصویر یک کشور نسبت به کشور دیگر را دارد یا نه؟

این مبحث در میان مباحث انجام شده در کنفرانس های بین المللی، به همراه حواشی خود محل مناسبی برای تبادلات فرهنگی است. برای کشورهای در حال توسعه می توان از کنفرانس‌ها به مثابه محیطی باز و زنده جهت مبادلات فرهنگی یاد کرد. در این میان عوامل فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، حقوقی، اجتماعی، قانونی و تکنولوژیک در کنار یکدیگر عوامل مهمی‌اند، که ساختار جهانی ارتباطات بین المللی را شکل می‌دهند. مثلاً عامل سیاسی در جریان بین المللی اطلاعات تأثیر می گذارد. بحث عامل های فرهنگی مانند زبان بسیار مهم است.مثلاً زبان انگلیسی عرصه ای گسترده برای خود یافته است. عوامل تاریخی مانند استعمار در تبادلات فرهنگی مؤثر است. تغییرات تکنولوژیک مانند کنفرانس‌های رایانه‌ای، کنفرانس های راه دور و کنفرانس های دیداری، عرصه جدیدی برای تبادلات آموزشی و فرهنگی ایجاد کرده است.

مبادلات دانشجویان، استادان، معلمان، پژوهشگران، نمایندگان فرهنگی نیز گسترش یافته است. اعتقاد غالب جهانی بر این اساس است، که این مبادلات می‌تواند بستر سازی جهت درک و تفاهم بین المللی را، در راستای صلح جهانی تقویت کند. در کنار رشد کمی، تعداد مبادلات فرهنگی مبتنی بر افراد در محورهای بحث افزایش می یابد. ایالات متحده مرکز عمده دانشجویان خارجی است. در کشورهای در حال توسعه دانشجویان تمایل بالایی جهت مسافرت به کشورهایی دارند، که نزدیکی فرهنگی با آنها دارند. کمک های مالی در انتخاب یک کشور به عنوان کشور مقصد به همراه عوامل دیگری مانند کیفیت دانشگاه‌ها، موقعیتی جهانی کشور مقصد، نزدیکی زبانی، فرهنگی و تاریخی به انتخاب کشور مقصد منجر می‌شود.

در این میان بحث ایجاد تصویر یا نگرش نسبت به کشور میزبان بحث محوری مباحث مربوط به ارتباطات بین المللی فرهنگی است. عوامل مؤثر بر ایجاد نگرش مثبت از کشور می‌تواند ناشی از تشابه بیشتر بین کشورها، نگرش های مثبت نسبت به کشور دانشجو و تعامل و دوستی بیشتر با کشورهای میزبان باشد. اما تعداد دانشجویانی که از کشورهای توسعه یافته در کشورهای کمتر توسعه یافته تحصیل می‌کنند، بسیار اندک است و بالعکس دانشجویان کشورهای کمتر توسعه یافته حجم بالایی از مهاجرت را نشان می‌دهند و اغلب نماینده قشر نخبه آن کشورها هستند.

در ایجاد تصویر از کشورهای مختلف سه عامل اساسی در تعامل با یکدیگر عمل می‌کنند: ملیت، ساختار فرهنگی و عوامل سیاسی- اقتصادی. در این میان نقش حرکت انسانی در مرزهای ملی و میان فرهنگ ها به بحث وابستگی یا سلطه و تأثیر احتمالی آن بر رشد و توسعه کشورها منجر می شود، که به نتیجه ای قاطع از تحقیقات منجر نشده است. در کنار این مسئله باید به جریان ناخواسته اطلاعات در جوامع جهانی اشاره کرد، که در جریان یک طرفه توزیع اطلاعات، سبب ایجاد تهدید علیه کشورها می‌شود. چرا که اساس آموزش کسب شده توسط دانشجویان کشورهای در حال توسعه، بر اساس آموزشهای کشورهای توسعه یافته شکل می گیرد و بیشتر دانشجویانی که از کشورهای خارجی برمی‌گردند، از لحاظ فکری و اخلاقی با فرهنگ اصلی خود فاصله می گیرند و تأثیری منفی بر رشد و توسعه کشور خود بر جای می‌گذارند.

نمونه بارز این فرایند، در ارتباط علمی بین امریکا و ایران در زمان شاه سابق در فاصله 1953 تا 1978 اتفاق افتاده است، که تلاشهایی در جهت جایگزینی ارزش های فرهنگی، آموزشی و علمی آمریکا در کشور ایران صورت گرفت. این فرایند به علت نگاه یک طرفه سیاستگذاران به فرهنگ بومی ایرانی از دریچه غرب و ادعای ایجاد توسعه ایران بر اساس مدرنیزاسیون ضد دینی با شکست روبرو شد.

در نهایت باید گفت که بخش اعظم جریان بین المللی اطلاعات از طریق مجراهای انسانی تا حدی ساختار نیافته و غیر رسمی است. در این میان به علت دخالت عنصر انسانی در جریان بین المللی ارتباطات لزوم انجام تحقیقات گسترده‌تری احساس می‌شود. مواردی که باید در این تحلیل ها مورد مداقه قرار گیرند، عبارتند از:

1. چگونگی تغییر افراد در طول اجتماعی شدن در محیط خارجی
2. چگونگی برقراری ارتباط و کسب اطلاعات
3. چگونگی تغییر درک افراد نسبت به محیط خارجی در فرایند ارتباطات
4. چگونگی تأثیر افراد در کشور میزبان و افراد در محیط خارجی
5. تحلیل محتوای جریان اطلاعات بین اشخاص و محیط
6. توجه به نقش انسانی افراد در ارتباطات بین المللی

فصل 9:

فن آوری اطلاعات: توسعه سایت ها و نظامهای ارتباطی

بر خلاف گذشته که سیاست های ارتباطی را یک متغیره و تک بعدی بررسی می‌کردند، امروزه سیاست‌های ارتباطی نیازمند تحلیل‌های چند متغیره و چند مرحله‌ای است. چرا که عوامل گوناگونی در آن دخیل اند. در بسیاری از کشورها، تکنولوژی ارتباطی منبع قدرت است و به سازماندهی و تخصیص سایر منابع اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و حقوقی منجر می شود. سیاستگذاری در این حوزه با شناسایی مشکلات شروع می شود، که نیازمند شناخت نمونه‌های مختلف طرح های توسعه ای و عملکردی منسجم در همه زمینه‌هاست.

در تبادل انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی دو دیدگاه متناقض وجود دارد.

اولین دیدگاه، جریان بین المللی اطلاعات و گسترش فن آوری نوین ارتباطی را امری عادی و تکاملی می‌داند و آن را به عنوان موتور محرکه توسعه و عاملی برای کاهش فقر، کشمکش و تفرقه می‌داند.

دیدگاه دوم، بحران های جهانی را ناشی از تسلط کامل کشورهای صنعتی بر جهان کمتر توسعه یافته می‌داند. دو اصل این دو دیدگاه ناقص و ناکافی هستند. چرا که هنوز دانش ما در قبال پیچیدگی های جامعه و نظام بین المللی و چگونگی امکان وفق یافتن با مسائل بسیار ناچیز است و تنها حوزه ای که آگاهی نسبت به آن داریم این است، که تحول چشمگیری در سخت افزار و نرم افزار ارتباطی به وقوع پیوسته است. اما محصول تولیدی پتانسیل بالایی جهت گسترش در حوزه های عمومی زندگی روزمره دارد، که بسیار پیچیده و مبهم است.به عنوان مثال، مفهوم رسانه‌های گروهی به واسطه شکل گیری در غرب، به عنوان محصول تفکر غربی و حامل تفکر غربی مطرح می شود، که صنعتی شدن و تولید انبوه و مصرف انبوه را با خود انتقال می دهد. ساختار بین المللی جهانی امروزه به شکل تعاملی و در میان سه حوزه مرتبط به هم شکل گرفته است، که بر اساس تئوری 3-M توضیح داده می شود، که عبارتند از: جامعه جمعی، رسانه جمعی و فرهنگ جمعی. در این تئوری که به شکل مثلثی مابین این سه عنصر ترسیم می‌شود، اجزاء در شکل ساختاری یکدیگر اثر می‌گذارند و به شکل تعاملی سبب تأثیرگذاری بر حوزه ارتباطات بین المللی می‌شوند.

اگرچه ارتباطات سنتی (تفاهمی) در بسیاری از نمونه های سیاسی موجود در جهان بسیار مؤثر بوده است، اما لزوم گسترش ارتباطات راه دور بیش از پیش احساس می‌شود. آنچه به عنوان «انفورماتیک» مطرح می شود، شامل طراحی، ساخت، ارزیابی، استفاده و پشتیبانی از نظامهای پردازش اطلاعات در همه حوزه هاست. کنفرانس های جهانی بر لزوم دسترسی جهانی و تحقیق عدالت انفورماتیکی تأکید کرده اند. اگرچه تحقق این اصل، هنوز ایده ای آرمانی به نظر می رسد.

در مبحث تأثیر فن آوری اطلاعات بر توسعه ملی به نظریه ای واحد و یکتا نمی‌توان رسید. انقلاب اطلاعاتی به عنوان سومین انقلاب مهم تاریخ بشر بعد از انقلاب کشاورزی و انقلاب صنعتی، باید به شکل مجموعه ای از عناصری در نظر گرفته شود، که به همراه سایر مؤلفه‌ها به تحقق توسعه همه جانبه منجر شود. اندیشه و اطلاعات در تمام طول تاریخ بشر وجود داشته است. بنابراین توجه به یک جامعه به عنوان محصول نهایی و مطلق توسعه خطی در یک دوره تاریخی از تمدن بشر یا نوآوری فن آورانه (بدون توجه به سنت) غیر عقلانی است. بلکه باید به ترکیبی از سنت ها جهت رسیدن به هدف توجه کرد. به عنوان مثال در حوزه سنتی، رویکردهای سازماندهی و تکنولوژیک، بر سیاست ارتباطی و برنامه ریزی غالب بوده اند و اغلب سازمان محور و یا فن آوری مدار بوده‌اند.ولی امروزه باید به هر دو رویکرد در توسعه توجه کرد. ارزیابی منابع و دسترسی به منابع، جزء مهم و اساسی فرایند برنامه ریزی است و در هر دو منظر سازمانی و تکنولوژیک به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:

1. ارتباطات سنتی و تعاملات بین شخصی
2. ارتباطات از راه دور و رسانه های سنتی
3. فن آوری پیشرفته و کاربردهای فضایی

از آنجایی که فرهنگ علمی و فنی در دنیای جدید به شکل جهانی مطرح شده است، هر کشوری که خود را از این نظام جهانی کنار بکشد، به انزوا رانده می‌شود. از سوی دیگر تحقیق و برنامه ریزی برای ارتباطات و توسعه کاری پیچیده است،که نیازمند نگاهی وسیع و تحلیلی بر نظام توسعه است. بنابراین استفاده و برنامه ریزی در حوزه های مختلف مانند دسترسی به منابع، مستلزم دیدی جدید است، که در گام نخست، مرتبط سازی توسعه ارتباطات با توسعه همه جانبه از طریق اعمال سیاست های ارتباطی ملی است، که مبتنی بر متغیرهای جمعیت شناختی است.

در گام دوم توجه به این امر، حیاتی وضروری است. توسعه و گسترش فرایندی درونی است که همزمان باید عوامل بیرونی را نیز مدنظر داشته باشد. توسعه در دو سطح کلی فردی و ملی باید مد نظر قرار گیرد.در این راستا باید تلاشی جهت ترمیم شکاف میان کشورها و درون کشورها انجام شود، که نهایتاً به توسعه ای یکپارچه در سطوح افقی و عمودی منجر شود. به طور کلی بین اقتباس نظام فن آوری اطلاعات و استفاده شخصی از آن باید نوعی هماهنگی و توازن وجود داشته باشد. نمونه بارزی از عدم توجه به توسعه یکپارچه در کشورهای نفت خیر خلیج فارس دیده می شود، که علیرغم گسترش چشمگیر زیر ساخت‌های ارتباطی، هنوز افراد به دانش و علاقه لازم و متناسب جهت توسعه ای همه‌گیر دست نیافته اند.

بنا بر آنچه گفته شد، برای ایجاد شرایط مطلوب در سیاستگذاری ارتباط، ارائه تعریفی دقیق از مفاهیمی چون انفورماتیک و ... لازم است. عدم وجود اجماع در این مفاهیم سبب ایجاد سر در گمی و اختلال در برنامه ریزی می‌شود. هر کشور یا جامعه‌ای باید در سطح ملی و در سطح فردی ویژگی های سنتی و مدرن خویش را بشناسد،و آنها را با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی، فرهنگی و تکنولوژیک ادغام کند،و به تحلیلی جامع و همه جانبه از وضع موجود و وضع مطلوب برسد.

فصل 10:

ارتباطات و توسعه

توسعه به عنوان یک مفهوم گسترده، به فرایندهای مختلفی اشاره می‌کند، که در حوزه های مختلفی مانند سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع بعد از جنگ جهانی دوم مطرح شدند و اهداف ویژه ای از پیشرفت را مد نظر قرار دادند. ارتباطات توسعه ای به حوزه ای اشاره می‌کند، که به نقش وسایل ارتباطی و ارتباطات در جنبه های مختلف در این فرایند رو به جلو مربوط می شود. فرض های اولیه در این زمینه به ارتباط مستقیم و تأثیرگذار وسایل ارتباطی در توسعه قائل بود، که شاخصه بارز آن در نقش چاپ به عنوان عاملی اساسی در تسریع پروپاگاندا، ایجاد مردم سالاری و تغییرات فرهنگی جوامع،متجلی شده است. درسیر تاریخی تکامل، مفهوم توسعه، با رشد، نوگرایی، دموکراسی، صنعتی شدن و سایر تحولات غربی مترادف شد. سر کرده این تفکر "امریکا" و اندیشمندان امریکایی بودند. چرا که امریکا پس از جنگ جهانی دوم و در نتیجه استفاده از طرح "مارشال" و "ترومن" تأسیس سازمان ملل متحد و علایق استعماری جدید، به ترویج تفکر مبتنی بر توسعه غرب محور در جهان پرداختند. بنابراین پس از جنگ جهانی دوم توسعه در دو حوزه مدرنیزاسیون و توسعه اقتصادی- سیاسی تمرکز بیشتری داشت.

نظریات متفاوتی در رابطه با توسعه، از نظر ارتباطات مطرح شده است."لوسیان پای"، "دوسولاپل"، "فریی" و "فاگن" از ارتباطات به عنوان عامل اصلی توسعه در همه نظام ها یاد می‌کنند. صاحب نظران اقتصاد کلاسیک مانند: "اسمیت"، "مالتوس"، "ریکادو" و "میل" به توسعه با ابزار اقتصادی معتقدند. "دوستو" نظریه معروفی را که مبتنی بر 5 مرحله است، در توسعه اقتصادی مطرح کرده است. اما علی رغم تمام این تلاش ها، رویکردی همه جانبه و مکفی در این زمینه ارائه نشده است. رویکرد غالب و البته ناقص در چند دهه گذشته، مدل لیبرال- سرمایه‌داری بوده است، که از چهار عنصر اصلی تشکیل شده است:

1. رشد اقتصادی از طریق صنعتی شدن و شهرنشینی
2. تکنولوژی های سرمایه بر
3. برنامه ریزی متمرکز
4. ثبات داخلی کشور

اما آمار نشان می دهد،که حتی در خود امریکا نیز میانگین رشد مولد صنایع اطلاعاتی در دهه های 70 و 80 و 90 رو به کاهش بوده است،و فشار زیادی در نتیجه رکود همه جانبه به نیروهای تولیدی وارد شده است. مدل سوسیالیستی به مراتب فاجعه بارتر بوده است و در نهایت این مدل ها، از تخت ایده آل بودن به زیر کشیده شدند.

در یک نگاه کلی، سه رویکرد اساسی از ابتدای نظریه پردازی در حوزه ارتباطات توسعه حاکم بوده است، که اغلب مطالعات توسعه محور بر اساس این سه روش انجام شده است.این سه رویکرد عبارتند از:

1. رویکرد علت و معلولی بر ارتباطات و توسعه
2. تحلیل های سودگرایانه (اقتصاد محور)
3. تحلیل های زیر ساختی

در این رویکردها اقتصاد سیاسی،‌ شاخص های فرهنگی و نظام ارزشی از طریق بررسی ساختار نظامهای اقتصادی، ارتباطات، سیاست و مسائل فرهنگی در تمام سطوح ملی و بین‌المللی با ارتباطات و توسعه مرتبط می شوند. تحلیل "لرنر" مراتبی از توسعه را که به شکل‌گیری خود کفایی و مدرنیزاسیون منتهی می شود،تحت تأثیر عناصری چون شهرنشینی، سواد آموزی، ترویج رسانه های گروهی و مشارکت سیاسی مطرح می‌کند. طبق مدل "لرنر"، تغییر از جوامع سنتی به جوامع انتقالی و سپس به جوامع نوین با تغییر ارتباطات از نظام ارتباطی شفاهی به نظام ارتباطات گروهی همراه است، که در آن رسانه‌های گروهی عامل انسجام چندگانگی هستند. "لرنر" دستیابی به رسانه های گروهی را پیش شرطی برای مشارکت سیاسی در جوامع مدرن می دانست، که تأثیر مستقیمی بر جوامع می‌گذارند.

تحقیقات متأخر به تایید مدل "لرنر" و فرضیه همبستگی متعامل عناصر شهرنشینی، سواد، مشارکت رسانه ای و مشارکت سیاسی در یک ارتباط مستقیم پرداخت . اما برخی تحقیقات نیز به رد نظریات "لرنر" منتهی شد. تحقیقات انجام شده در این حوزه را می توان در طبقات زیر دسته بندی کرد:

مدل پراکنشی، نظریه های انسجام، نظامهای ارتباطات توسعه، نظریه های ارزیابی، رویکردها و تحلیل های نظام عمومی. تحقیقاتی نیز در بررسی انتقادی "شیلر"، سرمایه داری و وابستگی، تحقیق "ماتلارد"، تحقیقات "مولانا" و ... وجود داشتند،که شاخص‌های مختلفی را مورد بررسی قرار دادند. بررسی این مطالعات نشان می دهد، که ارتباطات به عنوان مسئله ای همگانی مطرح شده است و چالش های اساسی در این تحقیقات عبارتند از:

1. مرکزیت های متفاوت دیدگاه ها
2. از بین رفتن نگرش عمومی و افکار قالبی کشورهای در حال توسعه، از دیدگاه صرفاً اقتصادی
3. تأکید بر نظام های ارزشی و اعتقادی مختلف
4. شیوه های مطالعاتی تطبیقی و در سطوح افقی
5. دیدگاه های مخالف با نظریات سکولار مکاتب فکری غربی
6. دیدگاه های متکی بر اهداف خاص در مقابل اهداف کلی

بحث اساسی این است، که آیا ارتباطات و رسانه ها تسهیل کننده ی توسعه هستند،یا تنها منجر به این مهم می شوند، که به عنوان یکی از اساسی ترین ابزارهای کشورهای توسعه یافته در "مصرفی شدن" کشورهای کمتر توسعه یافته عمل کنند .واقعیت این است،که رسانه ها عامل اصلی و اساسی توسعه سیاسی هستند، اما در کنار آن ابزار اساسی بوده اند،که کشورهای کمتر توسعه یافته را ازنظراقتصادی وابسته ومصرف زده کرده اند.در بعد توسعه اجتماعی نیز در کشورهای کمتر توسعه یافته ، ازخود بیگانگی واز خود باختگی رادرپی داشته اند و درابعاد فرهنگی، به اشاعه و سلطه فرهنگ کشورهای توسعه یافته (غربی) در کشورهای ذکر شده پرداخته اند.به نظر مخالفان نظریات خوش بینانه ، جریان یکسویه و عمودی پیام از سوی وسایل ارتباط جمعی، با انعکاس گسترده اخبار یکسویه به سلطه امپریالیسم خبری انجامیده است. این امپریالیسم با گسترش ابعاد دیگر پیام، به سلطه ارتباطی یاسلطه ارتباطات در جهان انجامیده است و سلطه ارتباطات به همراه تولید وتوزیع انبوه کالاها و مصنوعات فرهنگی دیگر، سلطه فرهنگی را در پی داشت .از اصحاب مکتب "فرانکفورت" ، "هربرت شیلر" و "هاملینگ"را می توان بعنوان کسانی نام برد، که با این جریان همسو هستند. معتقدان به ارتباطات توسعه بخش (خوش بینانه(،اکثر صاحب نظران و اندیشمندان در دهه های 50 و 60 هستند، که بر این باور بودند، که با توسعه رسانه ها و بهره وری از آن ، توسعه و بخصوص توسعه اقتصادی رونق و سرعت خواهد گرفت. با این تصور کلی که گسترش وسایل ارتباط جمعی به توسعه اجتماعی و توسعه اجتماعی به توسعه اقتصادی منجر می شود. "دانیل لرنر" ، "ویلبر شرام" و "اورت راجرز" از جمله سردمداران نظریات خوش بینانه هستند، که وسایل ارتباط جمعی را بعنوان محرک اصلی توسعه اجتماعی(آگاهی ) و در نهایت توسعه اقتصادی می دانند. از الگوی آنان به‌عنوان الگوی علت - معلولی ، خطی و یا الگوی حاکم یاد می شود

---

مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:

+ خلاصه و بررسی کتاب: اطلاعات و ارتباطات جهانی، مرزهای نو در روابط بین الملل 

منبع:

نسخه‌ی چاپی ارسال اين مطلب به دوستان

---

[نظر دهید]    [تعداد نظرهای ثبت شده در پیوند با این مطلب: 0] 

.

---