[
05 Aug 2004 ] [
فريبا پايروند ثابت- آزاده سيدين ] [
محیط زیست ]
براى اينكه حيات امكانپذير باشد بايد انسان ها داراى محيط زيستى تثبيت شده و كامل باشند تا زندگى بتواند در آن ادامه يابد. اما روشن است، روشى را كه ما براى زندگى بر روى زمين انتخاب كرده ايم به نابودى اين لايه حياتى و همزمان به نابودى ما منجر خواهد شد. براى اينكه بهتر اين تكامل شوم منحوس را بشناسيم ابتدا بايد ببينيم كه ماهيت محيط زيست چيست؟»
اين جملات قسمت كوتاهى از كتاب «انسان و محيط زيست» نوشته «پروفسور بارى كامونر» است. در اين كتاب مباحثى پيرامون اكولوژى و آلودگى محيط زيست همراه با ارزيابى ابعاد اقتصادى و اجتماعى آنها و شناخت و حمايت از اصول و مفاهيم توسعه پايدار ذكر شده كه توسط دكتر بهروز دهزاد ترجمه شده است.
دكتر دهزاد كارشناس اكولوژى از دانشگاه اكس مارسى فرانسه است كه در زمينه محيط زيست تحقيقات فراوان دارد. انگيزه اصلى وى براى ترجمه اين كتاب آشنايى هر چه بيشتر با عوامل مخرب محيط زيست در كل دنيا است كه در گفت وگويى در اين باره به تفصيل توضيح داده است.
دكتر بهروز دهزاد ۵۶ ساله است و متولد بندر انزلى.
• چطور شد كه اين كتاب را براى ترجمه انتخاب كرديد؟
امتحانات دروس كارشناسى ارشد رشته اكولوژى در دانشگاه «اكس مارسى» فرانسه را آن قدر عالى داده بودم كه مطمئن بودم اگر شاگرد اول، دوم يا سوم نشوم حتماً اسمم جزء ده نفر برگزيده شدگان خواهد بود.
روزى كه نتايج را مى دادند اندكى دير رسيدم و وقتى اسامى پذيرفته شدگان را ديدم اسم خود را نيافتم. رنگ از رخم پريد و بسيار ناراحت شدم. به توصيه همكلاسى ام شروع به جست وجوى دقيق فهرست اسامى كردم و متوجه شدم كه در پايين ليست از من درخواست شده تا به دفتر رئيس دپارتمان مراجعه كنم. نمى دانيد با چه دلهره اى خود را به آنجا رساندم.
رئيس دپارتمان با لبخندى روى لب به من گفت: نگران نباش! زيرا نمراتت در همه دروس عالى شده اند ولى نمى توانيم تو را براى مقطع دكترا بپذيريم. گفتم چرا؟ گفت كه به علت مشكلى كه دانشجويان كشور هايى مثل كشور تو دارند. از آنچه كه در اوراق امتحانى ات نوشته اى مشخص است كه اگرچه مفهوم تك تك درس ها را به خوبى مى شناسى ولى ارتباط ميان مفاهيم را نمى دانى! من كه بورس دانشگاه فرانسه بودم اگر در دوره دكتراى آن پذيرفته نمى شدم بسيار بد مى شد.
رئيس دپارتمان كه حالم را ديد، اين كتاب را به من داد و گفت كه كتاب را بخوان و بعد بيا با هم درباره اش بحث كنيم. آن لحظه حتى به ذهنم نيز خطور نكرد كه اين كتاب را روزى براى ايرانيان ترجمه كنم. من كه حالم خيلى بد بود كتاب را گرفتم، به اتاقم آمدم و آن را روى تخت انداختم. بعد از دو سه روز كه كتاب را ورق زدم و چند صفحه اى از آن را خواندم، بسيار به آن علاقه مند شدم طورى كه در عرض دو هفته سه بار خواندمش. مطالب آنچنان جذاب و آموزنده بود كه تصميم گرفتم آنها را براى دانشجويان ايرانى ترجمه كنم.
•فكر مى كنيد چرا مطالب كتاب براى دانشجويان ايرانى مفيد است؟
همانطور كه در اين كتاب آمده است، روش هايى كه ما براى زندگى انتخاب كرده ايم متاسفانه به تخريب شرايط زيست محيطى ما منجر شده و مى شوند از جمله مصرف سوخت هاى فسيلى در خودرو ها، نيرو گاه ها، پخت و پز و... كه گاز هايى سمى در سطح زمين توليد مى كنند. همه ما مى دانيم كه ميليون ها سال طول كشيد تا اين گاز ها نظير دى اكسيدكربن، منوكسيد كربن و اكسيد هاى ازت در زير اعماق زمين، مدفون شوند و شرايط زندگى براى موجودات زنده فراهم شود.
متاسفانه امروزه، بشر به راحتى دوباره گاز هاى سمى را كه مثل غول هاى خطرناكى در زير زمين خوابيده اند بيدار مى كند و به جو زمين برمى گرداند. دانش اين مطالب براى همه مردم به خصوص دانشجويان رشته هاى زيست شناسى و شيمى ضرورى است.
•گاز هاى سمى چه تاثيرى روى محيط زيست دارند؟
اين گاز ها موجب شده اند تا دو مسئله مهم، محيط زيست ما را تهديد كند يكى گرم شدن هواى كره زمين، ديگرى نازك شدن و از بين رفتن لايه ازن كه سبب رسيدن اشعه فرابنفش به زمين مى شود. اين است كه آنتى بيوتيكى قوى و ضدحيات است و سبب بروز بيمارى هاى گوناگون در انسان نظير سرطان پوست مى شود. شاهديم كه لايه ازن در مناطق جنوبى كره زمين نظير استراليا سوراخ شده است و طبق آمار هاى موجود از هر سه نفر يك نفر مبتلا به سرطان پوست مى شود.
•آيا در كتاب «انسان و محيط زيست» به منشاء وجودى اين عوامل اشاره اى شده است؟
بله، تكنولوژى در اين ميان نقش اساسى را بازى مى كند. جالب است بدانيم طبق آنچه در اين كتاب آمده، تكنولوژى همچون شمشير دولبه اى است كه استفاده از يك لبه آن به نفع انسان و استفاده از لبه ديگرش به ضرر اوست. اينكه در اين گرماى شديد هواى خنك كولر به داد ما مى ر سد از فوايد تكنولوژى امروزى است. اما غافليم كه همين تكنولوژى در بخش هايى مثل كشاورزى صنعتى چه زيان هايى به بار آورده است. استفاده از كود هاى شيميايى در اين نوع كشاورزى بهترين نمونه براى نشان دادن تاثيرات مضر كشاورزى صنعتى بر روى محيط زيست انسان است. اين نوع كود ها خاك را زائل مى كنند و منجر به سترون شدن زمين مى شوند.
بهترين مثال استفاده مكرر از كود هاى شيميايى در كشاورزى با روش صنعتى در جلگه خوزستان و دشت گرگان كشور ما بود كه آسيب هاى فراوانى به خاك اين مناطق وارد آورد. جلگه خوزستان كه زمانى به علت وجود رسوبات بين النهرين در آن قادر بود گندم خاورميانه را تامين كند و دشت گرگان كه از حاصلخيز ترين سرزمين هاى ايران محسوب مى شد، امروزه در اثر نفوذ كود هاى شيميايى زائل شده است. از اثرات مخرب ديگر تكنولوژى مى توان به فاضلاب ها و پساب هاى حاصل از صنعت اشاره كرد كه به آب برگشت داده مى شوند و محيط زيست انسان را آلوده مى كنند.
طبق يك رابطه علت و معلولى طبيعت پسماندى ندارد و همه پسماند ها يا غذاى موجودات ديگر هستند يا به خاك باز مى گردند كه همه عناصر تجزيه كننده ضايعات را در خود دارند. اما ما با بازگشت پساب هاى صنعتى به آب اين چرخه را برهم مى زنيم و با باقى ماندن اين نوع پساب ها محيط زندگى خود و ديگر موجودات زنده را آلوده مى كنيم.
•پس بنا به عقيده مولف كتاب استفاده از تكنولوژى بيشتر از آنكه به سود شهر باشد به ضررش است؟
سال هاست كشور هاى پيشرفته علمى تلاش مى كنند ضرر هاى ناشى از تكنولوژى به محيط زيست را با توليد تكنولوژى هاى بى ضرر يا «تكنولوژى سبز»، مهار كنند. از جمله در سال ۱۹۸۷ ميلادى مصادف با سال ۱۳۵۷ شمسى «سياست كشاورزى سبز» پايه گذارى شد كه كشاورزى سبز مبتنى بر حذف كامل كود هاى شيميايى و استفاده از كود هاى طبيعى (حيوانى) و به خصوص تناوب زراعى بود. در اين نوع كشاورزى بسيار دقت مى شد تا موادى كه از خاك گرفته مى شوند دوباره به آن باز گردند. طورى كه وقتى محصولى مانند ذرت و گندم كه ازت خاك را مى بلعد؛ مى كاشتند بلافاصله تيره بغولات مثل نخود، شبدر را نيز به خاك مى افزودند تا ازتو باكترى كه در ريشه اين گياهان وجود دارد ازت هوا را بگيرد و به خاك پس بدهد.
•در كتاب حاضر از ايالات متحده آمريكا به دفعات نام برده شده است آيا تكنولوژى سبز مختص همين كشور است؟
حدود ۳۰ يا ۴۰ سال پيش استفاده هاى بى رويه از تكنولوژى و بهره بردارى هاى كلان از منابع طبيعى، بخش وسيعى از محيط زيست ايالات متحده آمريكا را تخريب كرد.
زغال سنگ را مى فروختند، تالاب ها را خشك و به زمين كشاورزى تبديل مى كردند و به سرمايه هاى فراوان دسترسى مى يافتند. بدين ترتيب ۸۰ درصد منابع طبيعى شان را از بين بردند.
اما مبناى اقتصاد براساس استفاده از منابع طبيعى در اين قاره خيلى دوام نياورد و به يكباره در دهه ۳۰ ميلادى آمريكا از هم فرو پاشيد.
آمريكا پس از اين شكست اقتصادى بزرگ به اين فكر افتاد كه بايد به نجات مملكتش براى نسل آينده بينديشد و تكنولوژى سبز را بنيان نهاد.
•تكنولوژى سبز در اين كتاب به معنى آن است كه از ضررهاى ناشى از تكنولوژى هاى توليد شده جلوگيرى شود. اين عملكرد مستلزم آن است كه تكنولوژى كاملاً شناخته شده باشد تا بتوان آن را مهار كرد و فقط از عهده كشور هايى كه خود توليد كننده تكنولوژى هستند برمى آيد. پس تكليف كشور هاى جهان سوم كه وارد كننده محض فناورى ها و علوم جديد هستند، چيست؟
كشور هاى وارد كننده تكنولوژى مى توانند با ورود شناخت علوم جديد وارده به كشورشان تكنولوژى را به تكنولوژى سبز تبديل كنند. كشور هايى همچون ژاپن با پيروى از اين ايده ابتدا تكنولوژى ها را شناختند و سپس بنا به نياز جامعه شان تعدادى را انتخاب كردند. اما متاسفانه در بسيارى از جوامع مثل ايران اين مسئله عملى نشده است. براى مثال كشور ما كه سه چهارم مساحتش را ارتفاعات پوشانده است تراكتور هايى از رومانى خريدارى كرد كه مختص سرزمين هاى هموار طراحى شده بودند. اين تراكتور ها در ارتفاعات ايران بر اثر نرسيدن روغن به موتور هايشان سوختند.ورود اين تراكتور ها نه تنها به سود ما نبود بلكه ضرر هاى كلانى نيز به اقتصاد كشورمان وارد كرد. اما ژاپن به جاى استفاده از اين نوع تراكتور ها، از تيلر استفاده كرد كه هم ارزان تر بود و هم كارآيى بيشترى براى زمين هاى كشاورزى اين سرزمين داشت و نمونه هاى ديگر از اين قبيل كه بسيار فراوانند.
•بنابراين تكنولوژى سبز بسيار سودآور و سرمايه آفرين است.
اصولاً علم، دانش، تحقيقات زمانى توسعه پيدا مى كنند كه توجيه اقتصادى داشته باشند. چرا كه عمليات هاى علمى _ تحقيقاتى هزينه هاى كلان مى خواهند كه توسط بخش دولتى در نظام هاى سوسياليستى يا بخش خصوصى در نظام هاى سرمايه دارى تامين مى شوند تا سود حاصل از هر پروژه دوباره به آنها بازگردانده شوند. اما بحث اصلى اين كتاب آن است كه تا امروز اصول اقتصاد حاكم بر جوامع فقط به سوددهى مى انديشيده است. در حالى كه مى توان با پايه ريزى اقتصاد سبز احترام به ارزش هاى انسانى را با سودآورى عجين ساخت.
•اين اقدام از طرف سياستمداران و قدرتمندان انجام مى شود يا عموم مردم؟
طى ۲۰ سال اخير قدرت عمودى حاكم بر مردم از ميان رفته و اين نيرو به طور افقى در سطح جامعه پخش شده است. مثلاً اگر سياستمداران دولتى تصميم مى گيرند فشار NGO ها در تصميم گيرى آنها نقش مستقيم دارد.
•يعنى قدرت ابتدا تقسيم مى شود سپس پرورش مى يابد؟
نه قدرت خود به خود تقسيم مى شود. در سطح جامعه اتفاق هايى مى افتد كه قدرت را تقسيم مى كند. از جمله طى ساليان دراز اتفاقات ناگوارى كه براى محيط زيست پيش آمد بر روى اذهان عمومى تاثير گذار بود. مثل آدم هاى بى گناهى كه بر اثر فجايع زيست محيطى در دنيا مردند. مهم ترين تاثير اين وقايع وحشتناك، آگاهى افكار عمومى است كه دولت را وادار به تصميم هاى اصلاح طلبانه مى كند در نتيجه دولت يكى از پايه هاى قدرت است كه NGO ها، سرمايه دار ها، صاحبان صنايع و... نيز در كنار آن قرار دارند.
•فهم و شعور همگانى كه به آن اشاره مى كنيد چگونه حاصل مى شود؟
با درك ضرورت آگاهى افكار عمومى. بايد بدانيم فقدان اطلاعات علمى دقيق به جامعه و پايين نگه داشتن سطح فهم عمومى امكان بروز هر اتفاق ناگوارى را فراهم مى آورد. بنابراين بر عهده صداوسيما و جرايد مختلف است كه نقش اطلا ع رسانى را به خوبى بر عهده بگيرند. البته من فكر مى كنم آگاه شدن تفكر عموم مردم در ايران با صرف زمان طولانى مسير مى شود چرا كه تا امروز اطلاعات اشتباه فراوانى به مردم القا شده است.
• ابتدا بايد عموم مردم آگاه شوند چرا شما كتاب «انسان و محيط زيست» را براى متخصصان ترجمه كرده ايد؟
من فكر مى كنم عموم مردم بايد توسط متخصصان آگاه شوند.
•اما متخصص ما فقط زبان تخصصى مى داند و نمى تواند واژه هاى علمى را به زبان ساده براى مردم بازگو كند.
اما من مى گويم مشكل آن است كه متخصص ما آگاه نيست كه نمى تواند با مردم عادى سخن گويد. اگر محققان و دانشمندان ما شرايط اجتماعى، اقتصادى و... جامعه را به خوبى بشناسند به راحتى مى توانند با مردم ارتباط برقرار كنند و مسائل علمى را بازگو نمايند.
•كتاب «انسان و محيط زيست»، متخصص ايرانى را آگاه مى كند؟
البته اين كتاب بيشتر به مباحث جهانى محيط زيست پرداخته است. انشاءالله قدم بعدى آن است كه كتابى درباره ايران براى محققان ايرانى تنظيم كنم كه به مسائل زيست محيطى كشورمان بپردازد.
